Ivan Lovrenović

(podsjećanje na 130 godina od prvog izdanja)

 

Sažetak: Esej se na svjež način bavi okolnostima koje su pratile začetak ideje prevođenja Kurʼāna na srpski i samu pojavu prijevoda Kurʼāna Mihajla Miće Ljubibratića 1895. u Beogradu. Sagledavaju se društvene i političke prilike koje su podstakle Ljubibratića da osamdesetih godina devetnaestog stoljeća  pristupi prevođenju Kurʼāna na srpski jezik. Oslovljavaju se i pitanja recepcije ovoga prijevoda u Bosni i Heregovini i Srbiji, a donose se i podaci o različitim izdanjima Ljubibratićeva prijevoda u Bosni i Hercegovini i Srbiji tokom ovih stotinu i trideset godina. Napokon, ove stranice popratno tretiraju i pitanja samih izvornika (ruskih i francuskih) prijevoda koje je Ljubibratić vjerovatno koristio u radu na svome prijevodu Kurʼāna. Daju se i napomene o stilu Ljubibratićeva prijevodu u kontekstu sociolingvistike.

Ključne riječi: Mićo Ljubibratić, Koran, prevođenje Kurʼāna, srpski nacionalni program,  otpori prijevodu Kurʼāna.

 

Uvod

Tokom  2025. navršava se stotinu i trideset  godina od prvog izdanja Korana (KOPAH)  ili prijevoda Kurʼāna Miće Ljubibratića Hercegovca (1839 – 1889) na srpski jezik.  Koliko se zasad zna, ujedno je taj prijevod Kurʼāna zapravo prvi objavljeni i štampani cjeloviti prijevod te knjige na  zajedničkom jeziku mnogih južnih Slavena. Taj jezik u današnjim društveno-političkim okolnostima imenuje se kao bosanski, srpski, hrvatski i crnogorski. 

Davne 1895. godine  Ljubibratićev prijevod Kurʼāna pojavio se u Beogradu, u izdanju zadužbine Ilije Milosavljevića Kolarca, na ćirilici i u lijepom izdanju, a na službenoj naslovnoj stranici stoji informacija:  “pečatano o trošku zadužbine Ilije Milosavljevića-Kolarca, Državna štamparija, Biograd, 1895.“

Teško je na Balkanu naći ijednu drugu knjigu objavljenu krajem XIX stoljeća a da je pobudila ne toliko veliku  koliko dotad neuobičajenu pažnju mnogih vrsta javnosti: političke, kulturne, vjerske i nacionalne. Objavljivanje Ljubibratićeva KOPAHA prati jedna neobično zanimljiva priča ne samo o prevoditelju i njegovoj ženi Mari, koja je nakon Ljubibratićeve smrti 1889. vjerno čuvala ovo njegovo djelo, već se ovaj prijevod Kurʼāna javlja kao svjedočanstvo važnih nacionalnih, kulturnih,  vjerskih i političkih strujanja  u Austro-Ugarskoj i na zapadnom Balkanu krajem XIX i u prvoj polovini XX stoljeća.

Prvo izdanje Ljubibratićeva  KOPAHA u Beogradu 1895. godine, u Bosni i Hercegovini i među muslimanima na zapadnom Balkanu dočekano je uveliko kao čudna vijest koja se prenosila na stranicama tadašnje štampe. O tome ćemo ovdje donijeti najvažnije danas dostupne podatke i rasvijetliti na njima zasnovane činjenice.

Život Miće Ljubibratića

Mićo Ljubibratić je rođen 1839. godine u selu Ljubovo kod Trebinja,[1] istočna Hercegovina. U obližnjem manastiru Duži završio je pravoslavnu osnovnu školu. Nakon toga odlazi u Dubrovnik gdje je pohađao gimnaziju klasičnog smjera. Neki ovu gimnaziju nazivaju Italijanskom,  tu je   Ljubibratić dobro naučio italijanski i francuski jezik. Kad su 1857. i kasnije u istočnoj Hercegovini izbili ustanci protiv Osmanske imperije,  mladi Ljubibratić se pridružio ustaničkom vođi Luki Vukaloviću (1823 - 1873) i postao njegov vjerni saradnik. Srpska enciklopedija bilježi da je Ljubibratić, kad je krenuo da se kao ustanik bori protiv Osmanske imperije, zapalio svoju kuću kako bi svojim suborcima pokazao da on više nema kuće i da iz borbe nema kud pobjeći.[2]

 U vrijeme niza ovih ustanaka pravoslavnog stanovništva Hercegovine od 1857. do 1878., ustanaka koji su vođeni protiv Osmanske imperije (ali često i protiv muslimana u Hercegovini), Ljubibratić je ispred ustanika učestvovao u mirovnim pregovorima, na primjer u Cavtatu i Mostaru, gdje se sastajao sa predstavnicima bosanskohercegovačkih muslimana. Vjerovatno je u tim godinama Mićo Ljubibratić došao na ideju da počne prevoditi Kurʼān na srpski jezik. Njemu bi prijevod Kurʼāna na srpski, smatrao je Ljubibratić, poslužio za pridobijanje bosanskohercegovačkih muslimana (to jest Bošnjaka) da podupru srpske nacionalne programe na zapadnom Balkanu.

Mićo Ljubibratić je vojevao kako protiv Osmanske tako i protiv Austro-Ugarske imperije, okupljao je i dizao na ustanak kako pravoslavce tako i muslimane, pa i katolike, sve od Imotskog do Italije, gdje se 1880. susreo sa Giuseppeom Garibaldijem (1807 – 1882).[3] Jedina imperija protiv koje Ljubibratić nije dizao ustanke bila je ona Ruska. U želji da njegove ustaničke aktivnosti budu realizirane, Ljubibratić je pristupio i masonima.[4]

Ljubibratić se ponosio time da je ustanički vojevao “za srpsku nacionalnu stvar“ na Balkanu u drugoj polovini XIX stoljeća, ali je – za razliku od većine ustaničkih vođa svoga vremena – kroz  tu borbu postao svjestan da je potrebno ostvariti  saradnju kako sa bosanskohercegovačkim muslimanima tako i bosanskohercegovačkim katolicima.  I sam poduhvat njegova rada na  KOPAHU,  prvom kompletnom prijevodu te knjige na jedan južnoslavenski jezik na zapadnom Balkanu,    posljedica je njegovih buntovničkih djelovanja protiv Osmanske i, kasnije, protiv Austro-Ugarske imperije.    

Dobro bi bilo da o Mići Ljubibratiću kao prevoditelju Kurʼāna ima obilje podataka, tako bi se mogla napisati jedna dobro potkrijepljena biografija. Ali, o njemu su kao o prevoditelju Kurʼāna,  kako to kazasmo maloprije, šturi podaci, a u enciklopedijskim odrednicama, po tvrđenju Sinana Gudževića (rođen 1953), jedva da ga spominju.  “Ko je bio Mihajlo Mićo Ljubibratić, čiji je književni rad potpuno nepoznat, a u pedeset godina života načinio prevodilački podvig, preveo Kur’an?“[5] – pita se Sinan Gudžević, i nastavlja:  

Zna se da je rođen 1839. u Ljubovu kod Trebinja, da je završio talijansku klasičnu gimnaziju u Dubrovniku, da je ondje naučio i francuski, te da je potkraj ustanka 1857 – 1862. bio sekretar vođe ustanka Luke Vukalovića. Oskudne i nepouzdane natuknice tvrde kako od 1864. živi u Beogradu, te vodi tajne organizacije, te podređen je Garašaninu, te je pod velikim uticajem talijanskoga risorgimenta. Najuvjerljivija svjedočenja o Ljubibratiću za vrijeme Hercegovačkog ustanka su ona Koste Grujića, iz ljeta i jeseni 1875, na primjer ovo od 21. septembra:

‘Sve oko mene spava, samo sam ja budan, koje što me vaši jedu a koje iz dešperata,  jer vidim da je ceo ustanak promašen. Crnogorci što su ovde, većina su samo za pljačku tu, bez ikakve discipline, gotovo kao i naši Hercegovci od kojih neki sa Turcima šuruju i rade protiv nas, drugi nemaju nikakve hrabrosti; a ono malo što je valjano bez  ikakve (je) uredbe. Glavari ne može gore biti, centralne vlasti nema.

Mići [Ljubibratiću] se svuda protiv radi a i on je sam siroma(h) klonuo i telom  i duhom;  jer i on je svu nadu izgubio u napredak naše stvari. Srbija se ne diže, Crna Gora ne sme, a mi sami nismo ništa kadri učiniti sa takovim ljudma.

Odbori ništa ne valjaju i oni škode stvari. (H)leba se nema, ničega nema. Upravo cela je stvar propala.’[6]

Srpski historičar Milorad Ekmečić (1928 - 2015), u svome tekstu objavljenom u Biografijama Matice srpske,[7] o Mići Ljubibratiću kaže:

“Putovao je u Italiju radi dogovora o saradnji sa Garibaldijem a iz pisama se vidi da je boravio u Kapreri i Rimu. Vreme od 1877. do ustanka u Hercegovini 1882. je zapravo vreme dovršavanja njegove političke ideologije srpskog oslobođenja. Pre svega je stvorio projekat ʼza izmirenje sa Muhamedancima i uslove kakve treba vezati sa Portomʼ. Sarađivao je sa grupom bosanskih begova, najviše sa Omerbegom Ćemerlićem.“

Milorad Ekmečić smatra da je Ljubibratić bio itekako zainteresiran za politički dogovor sa bosanskohercegovačkim muslimanima. U istom tekstu Ekmečić kaže:

“Saradnja sa muslimanima, po cenu žrtvovanja seljačkih prava za rešenje agrarnog pitanja sa rušenjem ranijih feudalnih odnosa, bila je osnovica njegove [Ljubibratićeve] delatnosti.“[8]

Ekmečić dodaje da je Mićo Ljubratić svoje političke aktivnosti prema bosanskohercegovačkim muslimanima izražavao u pozivima na zajedničku saradnju protiv Osmanske imperije:

“Napisao je više poziva bosanskim muslimanima na zajednički rad sa Srbima u oslobađanju Bosne i Hercegovine od Turaka i u tom pogledu postao jedan od najznačajnijih ideologa tajnih organizacija. Pod vrlo prepoznatljivim uticajem italijanskog rizorđimenta on je srpsku oslobodilačku ideologiju usaglasio sa italijanskim uzorom. Na prvom mestu je polazište da etnički identitet određuje jezik, pa su svi stanovnici Bosne i Hercegovine ʼbez razlike vjere braća: po Bogu, jeziku i otadžbiniʼ. Poslat u Hercegovinu zbog pripremanja zajedničkog ustanka muslimana i pravoslavnih 1866., zaokružio je ideološki okvir ove buduće revolucije na osnovama ravnopravnosti svih vera, očuvanja imanja muslimanske vlastele i demokratskog oblika države.“[9]

Navodeći da se  prvi cjeloviti prijevod Kurʼāna na jednom od spomenutih slavenskih jezika pojavio 1895. godine pod nazivom Kopaн,  bošnjački historičar Muhamed  Hadžijahić (1918 -1986) tvrdi da je Ljubibratić imao važnu ulogu kao  “hercegovački ustanički vođa“[10] u ustanku u Nevesinju i okolini 1875.  godine. Muhamed Hadžijahić o Mići Ljubibratiću dodaje i ovo:

“Autor  [ovog] prijevoda [Kurʼāna] je hercegovački ustanički vođa Mićo Ljubibratić (umro 1889), koji se posebno isticao kao zagovornik bratske suradnje Srba i Bosanskih muslimana. Prijevod se pojavio poslije Ljubibratićeve smrti...“[11]

Ustanak protiv Osmanske imperije izbio je u Hercegovini   iznova   1875. godine, i trajao je još neko vrijeme da bi posve prestao 1878. godine kad je Austro-Ugarska, odlukom tada održanog Berlinskog kongresa (1878), snažno umarširala i  za nekoliko mjeseci okupirala Bosnu i Hercegovinu s ciljem “zavođenja reda“.  Sa dolaskom Austro-Ugarske u Bosnu i Hercegovinu, 1878., političke nade Miće Ljubibratića su se izjalovile.[12] Austro-Ugarska imperija je došla na mjesto Osmanske imperije. Ali, sada se Ljubibratiću činilo da će među bosanskohercegovačkim muslimanima lakše naći mnoge pristalice za borbu protiv nove imperije.

Ono što se o Mići Ljubibratiću iz ovih godina još znade jeste i to da je on bio poznat Austro-Ugarskim vlastima i njihovim uhodama i prije okupacije Bosne i Hercegovine (1878). Naime, njima se nisu sviđale njegove ustaničke sklonosti i namjere, kao ni prorusko ideološko opredjeljenje.    Neki izvori bilježe da je Ljubibratić od Austro-Ugarske bio uhapšen kod Imotskog (1876. godine), bio je utamničen cijelu godinu dana u Linzu (Linc) i Grazu (Grac). Također, Ljubibratićeve ustaničke aktivnosti često su bile osujećivane različitim regionalnim spletkama drugih ustaničkih grupacija i suparničkim intrigama protiv njega.

Kad su posrijedi Ljubibratićevi politički nazori, može se kazati da je on  zagovarao neku vrstu  “zajedničkog ustanka muslimana i hrišćana“ protiv Osmanske (turske) vlasti. Ljubibratić je u svojim kontaktima sa predstavnicima bosanskohercegovačkih muslimana, na primjer sa spomenutim Omerbegom Ćemerlićem, radio u tom smjeru.

Ljubibratić je došao na ideju “bosanskog unitarizma“ koja se očitovala u njegovoj političkoj težnji da Bosna i Hercegovina postane suverena država kao što je i Srbija postala suverena država pristankom Osmanske imperije i, naravno, odlaskom te imperije iz zemlje.   Ljubibratić je imao na umu svoju želju da bi suverena Bosna i Hercegovina trebala biti saveznica Srbije na Balkanu u drugoj polovini XIX stoljeća. U svom djelu Memoari sa Balkana (1858 – 1878), Martin Gjurgjević (1845 -1913) ovako opisuje Ljubibratićevu političku poziciju:

“Neki Mićo Ljubibratić rodom iz Hercegovine (Zubaca?), koji se je iza boja na Grahovcu bio nastanio u Biogradu, bio je došao u Hercegovinu i preuzeo veliku ulogu u ustanku, ali je radio sve u korist [srpske dinastije] Obrenovića.

To ne bijaše po ćudi ni Crnojgori ni [austrougarskoj] diplomaciji. Jednoga dana uhvatiše ga austrijanski oružnici u Dalmaciji, te ga oblast protjera u Srbiju.

Tom prigodom reće Ljubibratić, da nije njemu stalo, komu Hercegovina pripala  da pripala, samo: ʼVan s Turčinom!ʼ“[13]

Drugim riječima, Ljubibratić bi pristao i na to da Bosna i Hercegovina bude samostalna i nezavisna, pod uvjetom da se iz nje protjera Osmanska imperija. Uglavnom, u tome se ogledao njegov “bosanski unitarizam“.  Mnogi nacionalistički krugovi u Srbiji i Crnoj Gori tada nisu podržavali Ljubibratića i njegovu ideju o sklapanju saveza između Srba i bosanskohercegovačkih muslimana. Ti krugovi su smatrali da se Bosna i Hercegovina, ili veliki dio te zemlje, treba pripojiti Srbiji.  I tu treba gledati barem neke od razloga što je Srbija sporo intervenirala da Ljubibratić bude pušten i oslobođen iz spomenutih austrougarskih zatvora u Lincu i Gracu.  

U srpskoj historiografiji postoji ambivalentan odnos prema Mići Ljubibratiću. Smatralo se da je  “socijalista“ Mićo Ljubibratić predaleko otišao sa nekom vrstom politike svoga “bosanskohercegovačkog unitarizma“ pozivajući bosanskohercegovačke muslimane da se pridruže  “ustanku protiv Turaka“, a kasnije i protiv Austro-Ugarske.  Da li je u mirovnim susretima tokom 1875. godine i u pregovorima Miće Ljubibratića, s jedne, i bosanskohercegovačkih muslimana, s druge strane,  bilo riječi i o tome da se Bosna i Hercegovina ustroji kao samostalna i nezavisna država, te da li je bilo ideja da se takvo što zatraži od Porte u Istanbulu  – o svemu ovome danas se može samo nagađati.

Gledano sa današnje distance, treba se čuvati svakog našeg današnjeg proricanja “naivnog pacifizma“ unatrag u drugu polovinu XIX stoljeća. Treba se kloniti  mišljenja da je u Bosni i Hercegovini pred dolazak Austro-Ugarske imperije 1878. postojala neka  “idilična politička saglasnost“  između srpskog ustaničkog kruga Miće Ljubibratića, s jedne,  i mostarske ulemanske i općenito hercegovačke begovske elite, s druge strane.

Bilo kako bilo, Mićo Ljubibratić vraća se iz zatvora u Gracu i odlazi u Beograd, potom se 1879. godine obreo u Rimu, gdje je, sudeći  po svemu što se ističe o njemu u šturim podacima, na primjer u Srpskoj enciklopediji, online izdanju,[14] počeo baš te 1879. godine da prevodi Kurʼān na srpski jezik.

Po povratku u Beograd još se bavi ustaničkim aktivnostima,  npr. poznata je njegova uloga u epizodi zvanoj  “Hercegovačko-bokeljski ustanak“ iz  1882. godine, gdje su, zahvaljujući snažnoj političkoj agitaciji, kako njegovoj tako i njegovih saradnika i pravoslavnih sunarodnika,  učestvovali brojni Bošnjaci muslimani, sve to u novostvorenom savezu sa Srbima sada otvoreno na platformama i programima protiv  Austro-Ugarske vlasti.[15] Dakako, ni ovaj ustanak nije prošao bez intriga, podmetanja i izdajstava na svim stranama. Mićo Ljubibratić se nakon “Hercegovačko-bokeljskog ustanka“ iz  1882. godine vraća u Beograd gdje sve mirnije provodi ostatak života. Pretpostavlja se da je u ovim svojim poznim godinama 1882-1889.  Ljubibratić završio svoj prijevod Kurʼāna i  obavio završna brušenja na njegovom tekstu. Umro je u Beogradu 26. februara 1889. godine.[16] 

Prijevod Kurʼāna  Miće Ljubibratića  

Mići Ljubibratiću, čovjeku  koji se usudio na svoja pleća uprtiti zadaću prevođenja Kurʼāna na srpski jezik, prevodiocu  koji je u tome svome teškom poslu umnogome polučio dobre rezultate i pokazao ih u doista sjajnom jeziku, nije bilo dato da doživi izlazak svoga prevodilačkog djela iz štampe. On je umro 1889. godine. Pa ipak, trudio se da svoj prevodilački napor ostavi  u jednom izrazito lijepom jeziku i stilu. Čak i danas –  nakon što je proteklo stotinu i trideset godina od izlaska ovog prijevoda  – taj se Ljubibratićev stil javlja u preobilju jezičke sočnosti i ljepote,   prijevod se pomalja kao čitljiv govor i prohodan rijek, i na mnogim stranicama i danas se doima kao svježe i živo štivo. Ljubibratićev  prijevod  Kurʼāna ima mnogih dionica koje još uvijek nije dohvatila mahovina prolaznosti, niti ih je okrznuo zub vremena i neumitna kob starenja.   

Ako sa velikom pouzdanošću možemo utvrditi da je završne redakcije na svome prijevodu Kurʼāna obavljao od 1885-1889. godine, kada je, onda, Mićo Ljubibratić Hercegovac donio odluku da pristupi prevođenju Kurʼāna?

Na ovo pitanje teško je dati pouzdane i na dokumentima zasnovane odgovore. Navedeni podatak da je odluku o prevođenju Kurʼāna donio u Rimu 1879. godine zasad nijednim dokumentom ne možemo potkrijepiti.  Sve što imamo jesu svjedočenja “iz druge ruke“.

Prema Muhamedu Hadžijahiću, zamisao o prevođenju  “Kurʼāna na srpski“ kvasala je u Beogradu i Srbiji i imala svoje utilitarne i posve pragmatične ciljeve već sredinom devetnaestog stoljeća. Tako Hadžijahić veli da

„...ideja o izdavanju srpskog prijevoda Kurʼāna datira još od 1868. godine, ako ne i ranije. Po svemu se čini da je ovaj podhvat bio motiviran prije svega političkim razlozima s tendencijom da se izdanjem prijevoda Kurʼāna postignu kod Bosanskih muslimana određeni nacionalno-politički efekti  (...). [Jovan] Skerlić piše kako je 1868.  [list] ʼSrbijaʼ javila, da jedan “učen i čestit srpski sveštenik prevodi Koran na srpski“,  a  [list] ʼVilaʼ predlaže, da Ujedinjena Omladina Srpska izda taj prevod i  ʼona bi tim putem najjasnije pokazala svoje mišljenje o svojoj isturčenoj braćiʼ“.[17]

Hadžijahić nastavlja:

“Skerlićeve informacije valja upotpuniti time da je upravo u to vrijeme Ljubibratić u Beogradu živo radio na ustanku u Bosni, računajući i na pridobijanje Bosanskih muslimana.  11. maja  1867.  [Mihajlo Mićo] Ljubibratić   je predao ministru Garašaninu i svoj plan o dizanju ustanka.“[18]

Podsjećamo da je i Muhamed Hadžijahić uočio da je Mićo Ljubibratić tih godina u Beogradu širio svoje ideje o “zajedničkom nastupu pravoslavaca i muslimana“ u Bosni i Hercegovini, uvjeravao je tadašnje srpske vlasti u Beogradu da je moguće pridobiti  “našu isturčenu braću“ u borbi protiv Turaka. Da bi objasnio ova uvjerenja Miće Ljubibratića, Muhamed Hadžijahić se poziva na djelo Prilozi za proučavanje hercegovačkih ustanaka 1857-1878. godine, na čijim stranicama se navode riječi Miće Ljubibratića:

“Izmirenje s muhamedancima srpske narodnosti moja je misao na kojoj radim  još od 1861. godine.  Od mog dolaska u Beograd 1867. tu sam misao preporučivao svim srpskim vladama  do 1874.“[19]

Hadžijahić dodaje da su “godine 1867. uspostavljeni (...) i neki kontakti, pa je jedna deputacija Bosanskih muslimana dolazila i u Beograd“.[20] Nažalost, ne znamo ništa detaljnije o tome ko su bili članovi ove delegacije bosanskohercegovačkih muslimana koja je putovala u Beograd 1867. godine, niti pouzdano saznajemo ko je tu “muslimansku deputaciju“ u Beogradu primio i kako ju je tretirao. Uzgredno napominjemo da Srpska enciklopedija (internet izdanje) spominje Omera (Omerbega) Ćemerlića kao jednog od saradnika Mihajla Miće Ljubibratića na projektima izmirenja bosanskohercegovačkih pravoslavaca i muslimana.[21]   

Nekoliko izvora govori da se vijest o prevođenju Kurʼāna na srpski u Beogradu proširila čak do nekih evropskih prijestonica. Tako  “Revue Britannique“,  1875. godine, u svojoj 6. svesci (na stranicama 243-244) spominje ovaj prijevod. Taj dragocjeni podatak pronašli smo u digitalnom izdanju ovoga časopisa, tamo se na francuskom kaže sljedeće:

“Le Coran a été traduit en slave à Belgrade, à lʼusage des musulmans de cette nationalité, auxquels on offre de rentrer dans le ginon slave sans renoncer á leurs croyances. Le fanatisme féroce des partisans monténégrins, qui massacrent sans pitié les musulmans slaves, a fait avorter pour le moment la propagande serbe. Mais, comme les beys nʼont guére moins à se plaindre des Turcs, un accord entre les Slaves chrétiens et musulmans sur le pied de lʼégalité civile et la liberté des cultes nʼest pas aussi éloigné quʼon pourrait le croire. Il existe à cet égard un précédent, celui des musulmans de lʼīle dʼEubée, qui sont devenus de trés-bons et loyaux citoyens du royaume hellénique et fournissent à son armée dʼexcellents officiers. Il ne faut pas oubler que la traduction  du Coran constitue un schisme séparant radicalement les musulmans qui lʼacceptent du khalifat de Constantinople, et que, si cet exemple était imité, lʼislamisme, qui est de sa nature une religion ᾿acéphale᾿; en dʼautres termes, un protestantisme, ne tarderait pas à prendre rang à la suite des autres sectes protestantes autour de lʼastre du christianisme, comme lʼa fait récemment le mosaïsme.“[22]

[Kurʼān je preveden u Beogradu na slavenski jezik za upotrebu muslimanima te nacionalnosti, kojima je ponudio da se vrate u slavensko okrilje, a da se ne odreknu svoje vjere. Divljački fanatizam crnogorskih ustanika, koji su bez milosti masakrirali slavenske muslimane, za neko vrijeme je prekinuo srpsku propagandu. Ali, kako begovi jedva da imaju manje razloga da žale za Turcima, sporazum između Slavena kršćana i muslimana pod egidom građanske jednakosti i slobode vjerospovjesti nije bio tako daleko kako bi se dalo povjerovati. U tom pogledu je postojao presedan, onaj koji su postigli muslimani na otoku Eubeji, koji su postali veoma dobri i lojalni građani grčkog kraljevstva i koji su dali izvrsne oficire za grčku vojsku. Ne treba zaboraviti da prijevod Kurʼāna predstavlja raskol između radikalnih muslimana koji prihvataju halifat iz Konstantinopolja (Carigrada), pa bi, ako bi se taj primjer imitirao, onda bi islamizam, a koji je po prirodi svoje religije „akefalan“ (bez vrhovnog poglavara, bez glave religije), drugim riječima, bio protestantizam; te mu ne bi dugo trebalo da slijedi druge protestantske sekte oko središta kršćanstva, kako je to nedavno učinila mojsijevska
religija.].

Nažalost, po ko zna koji put moramo reći da još uvijek nisu obavljena temeljita istraživanja o široj recepciji KOPAHA (tj.  Ljubibratićeva prijevoda) u srpskoj štampi, te srpskoj književnoj i političkoj javnosti krajem devetnaestog i početkom dvadesetog stoljeća. Sve što dosad imamo jesu natuknice i šturi podaci o KOPAHU i njegovom prevodiocu Ljubibratiću.

Tragom rijetkih informacija o Ljubibratićevom prijevodu Kurʼāna koje se nalaze u djelima srpskih književnika, došli smo i do knjige Последњи пророк [The Last Prophet] od Dragutina J. Ilića.[23]  Naime, Dragutin J. Ilić (1858 -1926),  brat poznatog srpskog književnika Vojislava Ilića (1862 - 1894),  kritički se osvrće na Ljubibratićev prijevod Kurʼāna  samo godinu dana nakon njegova izlaska iz štampe, i kaže:

“Ljubibratićev prevod Korana, valjalo je pre svega uporediti sa arapskim tekstom, jer nije preveden sa originala. U gl. 2  t. 209  i  gl. 35, t. 9, Ljubibratić prevodi: ʼBog upućuje koga hoće a ostavlja u zabludi koga hoćeʼ, dok znalci arapskog jezika tvrde, da tamo ne stoji ʼkogaʼ nego ʼkoʼ.[24] U prvom slučaju odrečena bi bila apsolutno Slobodna Volja [čovjeka], a u drugome bi [ona čovjeku] bila apsolutno priznata.“[25]

Tu i tamo još uvijek se u tada objavljenim knjigama srpskih književnika može pronaći poneka vijest ili aluzija o pojavi Ljubibratićeva prijevoda Kurʼāna. Pa ipak, cjelovita srpska književna recepcija KOPAHA ostaje  nepoznata, a čini se da je uzaludno  pretraživati arhive i pisanu zaostavština srpskih književnika skraja devetnaestog i u prvim decenijama dvadesetog stoljeća, jer ima malo nade da će se išta novo naći što već nije objavljeno.

Sam izlazak Ljubibratićeva  prijevoda Kurʼāna prati i jedna zgoda iz 1895. godine, tačnije iz vremena kad je KOPAH već bio odštampan i kad je cijeli tiraž čekao povezan i ukoričen u štampariji u Beogradu. Naime, Srpski književni glasnik od 1. novembra 1931. godine donosi pojedinosti o tome kako je književnik i etnolog Milan Đ. Milićević (u svojim memoarskim zapisima, onima od 14. marta 1895. godine) zapisao:

“Dođe mi Ljuba Stojanović i potseti me da je na Koranu izišao krst uz ime pok. Ljubibratića (prevodioca) i da će to biti skandal za muslimane a zgodna prilika za ispredanje protiv nas pravoslavnih. Te se jadu dosetih i nožićem krst istrah sav. Pisah Ćumiću da i on navali da se na svim primercima to učini.“[26]

Uz ovu napomenu Milana Đ. Milićevića svoj komentar dodaje Muhamed Hadžijahić:

“Za to, ako se pažljivo pogleda omotni list i naslovna stranica izdanja Kurʼāna iz 1895. godine, može se na svakom primjerku zapaziti izradirano mjesto na kome je bio odštampan krst pored imena Miće Ljubibratića, a u jednom dijelu naklade naslovna stranica potpuno je zamijenjena novoodštampanom.“[27]

Recepcija Ljubibratićeva prijevoda Kurʼāna u Bosni i Hercegovini

KOPAH  ili Ljubibratićev prijevod Kurʼāna pojavio se, kako rekosmo,  u Beogradu sprva 1895. godine, gotovo punih šest godina nakon smrti svoga prevodioca. Vijest o  “prijevodu Kurʼāna na srpski“ donijelo je i nekoliko tadašnjih novina izvan Srbije. Časopis Carigradski glasnik, koji je na srpskom jeziku izlazio “u Istanbulu od 14. januara 1895. do 1901. jedamput nedjeljno“[28] zabilježio je pojavu Ljubibratićeva prijevoda Kurʼāna kratkom viješću.

Kada se pojavio prijevod Kurʼāna Miće Ljubibratića, mnogi ulemanski krugovi iz Bosne i Hercegovine, Sandžaka i Crne Gore žestoko su se suprotstavili. Nije isključeno da je neko iz tih konzervativnih i tradicionalističkih krugova tada u “zvaničnom glasilu skadarskog vilajeta“,[29] kako kaže Hadžijahić, popratio pojavu Ljubibratićeva prijevoda Kurʼāna bilješkom koja kaže:

“da Kurʼān na srpskom jeziku što je izišao u Beogradu ne može biti ni u najmanjoj mjeri adekvatan originalu. Istom prilikom se navodi kako su saznali da je prijevod “poslat knjižarama u Podgorici i tamo se u prodaji nalazi“, pa se smatra potrebnim da [se] iznese ovo upozorenje ako bi taj prijevod došao do ruku i ako bi ga čitalo muslimansko građanstvo, bilo da taj prijevod dobiju besplatno, bilo da im se ustupi za novac.“[30]

Hadžijahić spominje da mu nije poznato ime lista u kome se nalaze ova upozorenja. Bilješku je, kako tvrdi, našao nalijepljenu na primjerku Ljubibratićeva prijevoda čiji je vlasnik bio poznati sarajevski hafiz Ajni Bušatlić (1871 – 1946).[31]

I list Mehmedbega Kapetanovića Ljubušaka (1839 – 1902), Bošnjak[32] (u broju od 10. decembra 1896. godine), osvrće se na pojavu Ljubibratićeva prijevoda Kurʼāna, poziva se na list Carigradski glasnik, i kaže:

“Carigradski glasnik u zadnjem broju donosi vijest da je Ćupićeva zaklada u Biogradu dala iznesti na javnost prijevod Kurana, te da se zvanični list skadarskog vilajeta ljuti govoreći da prijevod neće biti prav, jer da nije svačiji poso Kuran prevesti i njegove temeljite navode ustanoviti.“

List Bošnjak[33] na stranici 3. uz ovu vijest sa svoje strane dodaje kratak komentar:

“Mi na to velimo, da bi dobro bilo, kad bi Kuran u pravom prijevodu i slavenskom jeziku, preveden bijo, jer bi onda sigurno  svi učeni ljudi  o Kuranu i islamu drukčije sudili, jer bi uvidjeli, da je islam na tvrdijem temeljima osnovan.“

List Bošnjak, vjerovatno njegov urednik Mehmed Beg Kapetanović Ljubušak,  ne daje nikakvo šire objašnjenje šta misli pod “slavenskim jezikom“, niti, pak, ukazuje koji bi to bili ljudi koji bi preveli Kurʼān na  “slavenski jezik“.

Od bošnjačkih listova iz prve polovine dvadesetog stoljeća, među onima koji su se angažiranije bavili Ljubibratićevim prijevodom Kurʼāna, izdvaja se tuzlanski ultrakonzervativni časopis Hikjmet.[34] U jednom serijalu oštrih članaka upravljenih općenito protiv prevođenja Kurʼāna, Hikjmet potcjenjivački tvrdi za Ljubibratićev prijevod da je “čorbine čorbe čorba“.[35]

“Kad tako mogu biti mršavi, prazni pa i skroz sakati i krivi direktni prijevodi sa arapskog jezika, onda šta da reknemo za Ljubibratićev na našem jeziku, koji je, kakono naš narod rekne: ʼčorbine čorbe čorbaʼ, jer je preveden sa ruskog, a na ruski sa francuskog jezika, i na koji se često opiru i pozivaju naši tzv. naprednjaci...[36]

Tuzlanski Hikjmet nije bio usamljen u tvrdnji da Ljubibratićev prijevod ima veze sa francuskim prijevodom Kurʼāna koji je uradio Albert de Biberstein-Kasimirski (1808 – 1887) i koji je izišao u Parizu 1841. godine.[37] To su tvrdili i Mehmed Handžić (1906 – 1944), već spominjani Dragutin J. Ilić i drugi. Da je posve moguća veza između Le Corana, tj. prijevoda Kurʼāna od Alberta de Biberstein-Kasimirskoga, s jedne, i Ljubibratićeva prijevoda Kurʼāna, s druge strane, zaključujemo i po najnovijim istraživanjima o utjecaju koji je prijevod od Kasimirskog imao u Osmanskoj imperiji sredinom devetnaestog stoljeća. Naime, nedavno je M. Brett Wilson objavio opsežnu studiju Prevođenje Kurʼāna u doba nacionalizma,  kultura štampe i moderni islam u Turskoj,[38] u kojoj tvrdi:

“Važnost francuskog jezika u intelektalnom životu poznog osmanskog doba ne smije se potcijeniti, čak ni na području islamskog mišljenja. Neko ko je živio u Istanbulu u devetnaestom stoljeću mogao je lahko nabaviti francuski prijevod Kurʼāna, cjelovit i samostalan, bez arapskog teksta ili glosa komentatora.

(...)  Gotovo je sigurno da je najšire čitani prijevod u kasnom osmanskom periodu bio na francuskom jeziku Le Koran od Alberta de Biberstein-Kasimirskog, prvotno objavljen 1841. godine.  Osmanski su muslimanski intelektualci baš u ovom kontekstu počeli raspravljati o potrebi za turskim prijevodom Kurʼāna koji bi odgovarao onim na evropskim jezicima.“[39]

Ove riječi M. Bretta Wilsona bacaju novo svjetlo na Ljubibratićevu odluku da mu Le Coran, to jest francuski prijevod od Biberstein-Kasimirskog, bude glavni predložak za njegov srpski prijevod Kurʼāna. Vjerovatno je Ljubibratić imao određena saznanja o popularnosti ovog francuskog prijevoda Kurʼāna u Istanbulu i tadašnjoj reformama (tanzimat) i modernističkim duhom zahvaćenoj Osmanskoj imperiji, te se odlučio da na temelju Le Corana uradi prijevod Kurʼāna na srpski jezik.

Vratimo li se bosanskohercegovačkoj muslimanskoj recepciji Ljubibratićeva prijevoda Kurʼāna navedimo da je tuzlanski časopis Hikjmet tvrdio kako

...prijevodi Kurʼāna, radi svoje mršavosti, manje ili više praznine i jednostranosti, ne djeluju na dušu čitaoca ni iz daleka kao original, koji uči (tj. čita, prim. E. K.) vrlo često sa punim poštovanjem i onaj koji ga ne razumije...[40]

Usljed ovakve pretpostake Hikjmet nije mogao izreći pohvale stilu Ljubibratićeva prijevoda. Međutim, vrlo je zanimljivo da su te pohvale Ljubibratićevom prijevodu izrekli i najtradicionalniji bosanskohercegovački alimi i ulemanske ličnosti između dva svjetska rata, kao što je Ali Riza Karabeg (1872 - 1944) i Mehmed Handžić (1906 – 1944). Na primjer, svršenik najstarijeg islamskog univerziteta, Al-Azhara, Mehmed Handžić, uočava da je Ljubibratićev prijevod jezički i stilski lijep:

“Ljubibratića prijevod štampan prije četrdeset godina[41] i pored lijepog našeg jezika kojim je taj prijevod pisan, u njemu ima dosta pogrešaka i krivo prevedenih ajeta. Osim toga taj prijevod nije sa originala, nego je prijevod prijevoda.“[42]

Kako se jasno vidi, Mehmed Handžić kaže da Ljubibratićev prijevod karakterizira “lijep naš jezik“, to je veliko priznanje Ljubibratićevom prijevodu. Nažalost, iako Handžić na ovom mjestu kaže kako Ljubibratićev prijevod “ima dosta pogrešaka i krivo prevedenih ajeta“,  on ne kaže koji su to dijelovi pogrešni ili koja su to mjesta Ljubibratićeva prijevoda Kurʼāna “krivo prevedena“, niti poimenice pobraja manjkavosti tog prijevoda.

U svojoj brošuri Prvi prievodi Kur-ana u svietu i kod nas,[43] Mustafa Busuladžić (1914 -1945) se, nakon kraće obrade i predstavljanja ruskih, poljskih, čeških i hrvatskih, cjelovitih ili parcijalnih, prijevoda Kurʼāna,  osvrće i na  “srbski“ prijevod Kurʼāna od Miće Ljubibratića:

“Na srbski jezik Kur-an je preveo s francuskog Mićo Ljubibratić-Hercegovac pod naslovom  Koran (Pečatano o trošku zadužbine Ilije Milosavljevića-Kolarca, Državna štamparija, Biograd, 1895.“).  Ljubibratićev srbski jezik je čist i jedar. Na temelju Ljubibratićeva srbskog prievoda dr. M. Jovanović-Batut, profesor beogradskog medicinskog fakulteta, napravio je izbor onih odlomaka, koji se odnose na zdravlje i objavio pod naslovom: “Život, zdravlje, bolest i smrt u Kuranu“ (Izdanje higijenskog zavoda u Sarajevu, Državna štamparija, Sarajevo, 1927.).[44]

Ljubibratićev prijevod Kurʼāna djelovao je i na neke bosanskohercegovačke muslimanske prevodioce Kurʼāna sredinom dvadesetog stoljeća u Bosni i Hercegovini. Mustafa Busuladžić smatra da je mostarski prevodilac Kurʼāna, Ali Riza Karabeg (1872 – 1944),[45] uveliko koristio Ljubibratićeva prijevodna rješenja:  

“Karabeg je uz prievod napisao kraći predgovor. Karabegov prievod, za koji sam prevodilac  tvrdi da je preveden s arapskog izvornika, stvarno je prerada uz neznatne izmjene Ljubibratićeva srbskog prievoda, iako je Karabeg bio vrlo dobar poznavalac arapskog jezika...[46]

Napominjemo, također, da je beogradska biblioteka Zodijak izdala jedan izbor iz Ljubibratićeva prijevoda Kurʼāna pod naslovom Iz Kurʼāna časnog – Svetu celom opomene.[47]

Stil  Ljubibratićeva prijevoda Kurʼāna; utjecaj francuskog prijevoda od Kasimirskog

Ponešto smo već kazali o pohvalama izrečenim stilu i jeziku Ljubibratićeva prijevoda Kurʼāna (Handžić, Busuladžić...). Pa i to da su do danas, u različitim vremenskim intervalima, objavljena dva izbora iz Ljubibratićeva prijevoda Kurʼāna, kao i dva nova cjelovita ćirilična izdanja tog prijevoda iz 1990. u Sarajevu i 2016. u Sarajevu i Banjoj Luci,  samo po sebi govori o  čitljivosti prijevodnih rješenja  koja je ponudio Ljubibratić.

Ljubibratićev prijevod prve sure Kurʼāna (al-Fātiḥa) odličan je prolog njegovom prijevodu. Ljubibratić poseže za ʼobičnim riječimaʼ čime postiže prisnost u primanju poruke Kurʼāna i efikasno prenosi glas Kurʼāna koji čovjeku sugerira da on, čovjek, kao i sve drugo,  prema Weltanschauungu Kurʼāna, ima jednog jedinog Boga, svoga stvoritelja:

У име Бога благога и милосрднога

1. Слава Богу, господару свега свијета,
2. Благому, милосрдному,
3. Владару судњег дана.
4. Тебе ми обожавамо, од тебе ми помоћи просимо.
5. Упути нас на праву стазу,
6. На стазу онијех које си ти обасуо доброчинством,
7. Не онијех, који су на себе навукли гњев твој, нити онијех који блуде.

Iz teorija recepcije znamo da se  svaki prijevod nekog književnog ili religijskog štiva pomalja i kao prevoditeljsko tumačenje tog štiva. Tako je i sa prevađanjem Kurʼāna. Svaki prijevod Kurʼāna ujedno se pomalja i kao tumačenje Kurʼāna, ali i kao pokazatelj mnoštva stavova samih prevoditelja o islamu, njihovih razumijevanja Kurʼāna i islama, itd.

U ovom pogledu KOPAH  Miće Ljubibratića zanimljiv je sa teološke (napose komparativno-teološke) strane, ali jednako tako i sa socio-lingvističke strane. Kad smo kod obje ove strane, i komparativno-teološke i socio-lingvističke, vidi se da je Mićo Ljubibratić morao posezati za svojim znanjima o Kurʼānu i islamu iz svoga gimnazijskog školovanja  u Dubrovniku, iz svojih kasnijih čitanja literature o islamu, ali i iz kontakata sa svojim savremenicima bosanskohercegovačkim muslimanima u Mostaru, Sarajevu i drugdje.

I kod samih bosanskohercegovačkih muslimana (koji se danas deklariraju nacionalno kao Bošnjaci) islamsko nazivlje, kao i islamska terminologija na bosanskom razvija se, barem u pisanoj formi na latinici i ćirilici, uveliko kasno, tokom poznog devetnaestog stoljeća i u prvoj polovini dvadesetog stoljeća.

Treba imati na umu da je islam kao vjera i kao kultura utjecao na južnoslavenske jezike, posebno one kojima govore muslimani u Bosni i Hercegovini, Srbiji, Kosovu, Sjevernoj Makedoniji, Albaniji. Ali, taj utjecaj islamske terminologije vidljiv je i kod katolika i pravoslavnih na zapadnom Balkanu.

Naime, mnoge riječi iz Kurʼāna postale su udomoćene u kolokvijalnom govoru: Zakāt (davanje milodara), ṣadaka (milostinja), ḥadždž (hodočašće u Mekku), i tako dalje. Vrlo je zanimljiva uloga perzijske riječi namāz (obavljanje obaveznih obreda, na arapskom  ṣalawāt). Perzijsku riječ namāz bosanskohercegovački muslimani prihvatili su kao supstitut za bosansku riječ molitva. Vremenom je riječ namāz njima postala ʼislamskijaʼ od slavenske riječi molitva. Pođemo li od socio-lingvistike bosanskog jezika, nekada se misli da molitva znači ʼmolitvuʼ koja je nižeg ranga od namāza, od ṣalawāta.  U neku ruku, kad se na bosanskom kaže klanjati namāz podrazumijeva se da je to značajem nešto više ili veće ili vrijednije od vršenja molitve. Slična je i sudbina riječi Gospod i Gospodar. Pretežno, ali ne uvijek, kršćani kažu Gospod, a muslimani kažu Gospodar.To su određene logike koje imamo u jeziku, njih izučava socio-lingvistika.

 Prevoditelj Kurʼāna Mićo Ljubibratić ostaje kod svoje pravoslavne terminologije. On koristi riječ Господ za kurʼānsku riječ rabb, također koristi riječ молитва, za kurʼānsku riječ ṣalāt, itd. Naravno, u Ljubibratićevom prijevodu načelo razumljivosti nije narušeno, iako ovdje socio-lingvistika detektira postupno  “prelaženje znakova“ ili  “prelaženje značenja“ iz jednog vjersko-jezičkog areala u drugi vjersko-jezički areal. Za to da načelo razumljivosti nije povrijeđeno ima na hiljade primjera u Ljubibratićevom prijevodu Kurʼāna. Odličan primjer je sura Āli ʻImrān (3:7):

“Он је тај који ти је од своје стране послао књигу.
У њој се находи неизмјењивијех стихова, који су као мати књиге,
и других који су у преноснијем сликама.
Они којих срца скрећу с правога пута
трче за преноснијем сликама,
из жеље за нередом и из жеље за тумачењем;
али њихово тумачење нико не зна осим Бога.
Људи становитог знања рећи ће:
ʼМи вјерујемо у ову књигу,
све што она садржи долази од нашега Господаʼ.
Јест, само људи разумом обдарени размишљају.“[48]

“Cтихови“ umjesto āyāti (znakovi), potom “Господ“ umjesto  “Gospodar“, sve su to Ljubibratićeva posezanja za  “pravoslavnom“ terminologijom koju tradicionalni bosanskohercegovački muslimanski čitalac posve jasno primjećuje. Dakako,   KOPAH ili  Ljubibratićev prijevod Kurʼāna u  pravom obilju donosi riječi ili sintagme iz okrilja srpskog pravoslavnog čitanja i shvatanja Biblije. Na primjer, uz prevodilačka rješenja  “ Господ“ i  “cтихови“, tu su još i Ljubibratićeva prevoditeljska rješenja: “дан васкрса“,[49] zatim  “Господ и анђели“,[50] potom  “Бог и анђели поштују пророка“,[51] a posve je zanimljiv i Ljubibratićev prijevod riječi  “ислам“  kao “pokoravanje volji Božijoj“, u sljedećem prijevodnom primjeru:

“Који год жели друго богослужење ван покоравања вољи Божјој (ислам), то богослужење неће примити Бог...“[52] Ovdje je očit utjecaj Kasimirskog na Ljubibratića. Naime, Kasimirski riječ islam prevodi sintagmom “pokoravanje volji Božijoj“:

“Quiconque désire un autre culte que la résignation à Dieu (Islam), ce culte ne sera point reçu de lui...“[53]

Zapravo, Ljubibratić preuzima objašnjenje Kasimirskog za riječ islam: “Islām  (...)  signifie sʼen remettre à la volonté de Dieu.“[54] (“Islam (...) means relying on the will of God”).

KOPAH ili Ljubibratićev prijevod Kurʼāna pokazuje da uz prevoditelja ide i jedna golema popudbina njegove vjerske i kulturološke tradicije i religijskog okruženja u kojima je odrastao. Naime, između stila Kurʼāna i stila prevoditelja zbiva se razgovor. Prevoditelj sa svoje strane u taj razgovor stupa sa svojim socio-kulturnim osobinama i konstantama. U prijevodu to često vidimo. Pravoslavni hrišćanin Mićo Ljubibratić u svom prijevodu Kurʼāna, koji predstavlja neporecivo bogatstvo u historiji prevođenja Kurʼāna na bosanski (srpski, hrvatski...) jezik, unosi svoj stil, svoje religijsko osjećanje svijeta.

S pravom se može tvrditi da Ljubibratićev prijevod ima neke zajedničke konstante stilske naravi kakve se uočavaju u prijevodu Biblije od Vuka Karadžića (1787 – 1864) i Đure Daničića (1825 – 1882). Ovdje ne mislimo samo na isti tip arhaičnosti jezika u koji se prevodi, na koji se često nailazi u Ljubibratićevom prijevodu Kurʼāna i u spomenutim prijevodima Biblije, već i na uvođenje posve hrišćanskih ili za hrišćansku liturgiju vrlo značajnih riječi (npr. Господ,  анђели, хаџилук itd.). Iz prijevoda sure al-Baqara (2:1-5) razgovjetno se zapaža Ljubibratićev duhovni svijet, ljepota arhaičnosti njegova jezika, a ponekada bljesne pokoja riječ (npr “кажипут“) koja se danas gotovo ne čuje u našim krajevima:

У име Бога благога и милосрднога

1. А. Л. М. Ево књиге о којој не може бити сумње; она је кажипут онијем, који се боје Господа;
2. Онијем који вјерују у сaкривене ствари, који уредно свршавају молитву и раздају у поклонима добра, која им ми дијелимо;
3. Онијем, који вјерују у открића од горе послата теби и прије тебе; онијем који тврдо вјерују у будући живот.
4. Само ће с њима бити њихов Господ, само ће они бити блажени.

Na ovom mjestu spomenimo da i u prevođenju imena Allāh, najfrekventnijeg imena za Božije biće u Kurʼānu, Ljubibratić slijedi Kasimirskog. Naime, kao što Kasimirski prevodi ime Allāh francuskom riječju Dieu, tako i Ljubibratić koristi slavensku riječ Бог. Početni dio prijevoda  āyatu l-kursiyy (2:255) u Kasimirskog[55] glasi:

“Dieu est le seul Dieu;
il nʼy  a point dʼautre Dieu que lui,
le Vivant,  lʼEternel.“

Ljubibratić ga vjerno slijedi: 

“Бог је једини Бог;
нема другог Бога осим њега,
Живога, Непромјенљивога.“

 O velikom, gotovo presudnom utjecaju Kasimirskog na Ljubibratićev prijevod govori i činjenica da Ljubibratić gotovo u potpunosti slijedi paginaciju stavaka ili redaka kakvu je dao ovaj francuski prevoditelj.

Također, u Ljubibratićevom prijevodu Kurʼāna nalazimo da su imena znamenitih osoba (npr. Ној,[56] Аврам,[57] Мојсије,[58]  Лот,[59]   Јосиф,[60] Вениамин[61]) biblijanizirana, to jest pisana su tako kako se pišu u srpskoj pravoslavnoj tradiciji koja je došla iz Biblije. Imena Ној, Аврам, Мојсије,  Лот,   Јосиф, Вениамин... posve su udomaćena u hrišćanskoj tradiciji pravoslavnog stanovništva na Balkanu. S druge strane, muslimanski čitatelji Kurʼāna navikli su se da ta imena izgovaraju kao Nūḥ, Ibrāhīm, Mūsā, Lūṭ , Jūsuf, Banyamin..., to jest, da ih izgovaraju prema arapskom jeziku.

U pogledu ove nomenklature nije posrijedi nepostojanje razumijevanja. Naime, i muslimanski čitatelji na zapadnom Balkanu, čak i oni prosječnog obrazovanja, znaju šta označavaju imena Ној, Аврам, Мојсије, Лот, Јосиф, Вениамин... Međutim, ovdje su posrijedi socio-lingvističke razlike u upotrebama jezika. Naravno, ove socio-lingvističke razlike mogu biti i jesu kulturalno bogatstvo.

Također, kurʼānske zakletve Ljubibratić je prevodio posve u skladu sa svojim osjećanjem jezika gajenog u pravoslavnoj sredini. Na primjer, Ljubibratić koristi  “ваистину,“ (u značenju  “doista“, “zbilja“,  “zaista“, itd.), a njegova česta upotreba aorista također dosta uvjerljivo govori o njegovoj  “biblijskoj rečenici“.[62]

Zaključne napomene

Ljubibratićev prijevod Kurʼāna je važna pojava u spomenutim južnoslavenskim jezicima. Vremenom, ovaj prijevod Kurʼāna, baš kao i mnogi drugi prijevodi Kurʼāna, postao je književno prepoznatljiv i hvaljen. Svojim prijevodom Kurʼāna Ljubibratić je pokazao da se univerzalna poruka Kurʼāna može tako dobro i efikasno prenijeti u pravoslavljem prožet srpski jezik. Srpski orijentalista Darko Tanasković (rođ. 1948) za Ljubibratićev prijevod kaže da je “jezički i stilski najbolji, a značenjski zadovoljavajući.“[63]

Nakon pojave Ljubibratićeva prijevoda, primjećuje se njegov pozitivan utjecaj na neke srpske književnike koji su sa dobrom voljom pisali o islamskim i muslimanskim temama. Na primjer, Branislav Nušić (1864 - 1938) piše djelo Рамазанске вечери, dok Aleksa Šantić (1868 - 1924) svoju poeziju prožima mnogim muslimanskim motivima.

Ukratko, uzme li se u obzir njegov stil, Ljubibratićev prijevod Kurʼāna može se čitati u džamiji. Polazeći od njegove nomenklature i terminologije, taj se prijevod može čitati u pravoslavnoj crkvi.

Ima pravo Sinan Gudžević kad kaže sljedeće:

„Dok se ne pojavi neko s muslimanskim imenom te prevede barem nešto iz Biblije, Mićo Ljubibratić u našem jeziku neće  imati druga. Danas, 120 godina po izlasku Ljubibratićeva Korana, može se reći da je on stilski jako lijep, da ga u čitljivosti drugi naši prevodi ne nadmašuju, te da ne može biti sumnje u to da je načinjen s najvećom ljubavlju. To što je melek prevodio sa anđeo, što je Bog negdje Gospod, a poslanik pak prorok, prevodiocu se ne može  uzeti za zlo, jer u ono vrijeme naš jezik još nema potpuno izgrađenu kur’ansku terminologiju. Greške u Ljubibratićevu prevodu nisu veće od grešaka drugih prevodilaca Kur’ana njegova vremena. Na slijedeći prevod Kur’ana na naš jezik, onaj Ali Rize Karabega, čekalo se 43 godine, a pokazalo se da je on samo površna prerada Ljubibratićeva  prevoda.“[64]    

 

IZVORI I LITERATURA:

Busuladžić, Mustafa, Prvi prievodi Kur-ana u svietu i kod nas, Sarajevo, 1945.

Ekmečić, Milorad,  Ustanak u Hercegovini 1882. i istorijske pouke, objavljeno u: Radovi iz istorije Bosne i Hercegovine XIX veka, Beograd, 1997.  

Gjurgjević, Martin, Memoari sa Balkana (1858 – 1878.), naklada samoga pisca, Sarajevo, 1910. 

Gudžević, Sinan,  Mićo Ljubibratić, Novosti, Zagreb, 13. januara 2015.

Hadžijahić, Muhamed,   “Bibliografske bilješke o prijevodima Kurʼāna kod nas“,   Bibliotekarstvo, XIII/3., Sarajevo, 1967.   

Handžić, Mehmed, Prijevod Kurʼāna od hadži Ali Riza Karabega, časopis El-Hidaje, god. II, br. 9., Sarajevo 1937.

Ilić, Dragutin J., Poslednji prorok, izdanje Knjižare Mite Stajića, Beograd, 1896. godine.

Iz Kurʼāna časnog – Svetu celom opomene, prevod: Mićo Ljubibratić, izbor: Miodrag Maksimović, predgovor: Hasan Kaleši, biblioteka Zodijak (izdavač: Vuk Karadžić), Beograd, 1967. godine.

Kasimirski, Albert de Biberstein-Kasimirski, Le Koran, Paris (Charpentier), 1841. godine.

KOPAH, preveo Mićo Ljubibratić Hercegvac, pečatano o trošku zadužbine Ilije Milosavljevića-Kolarca, Državna štamparija, Biograd, 1895.

Kur-an, preveo s arapskog Hadži Ali Riza Karabeg,   Štamparija “Prosvjeta“, izdavač J. Karić, Mostar, 1937.

Ljubibratić, Savo i Kruševac, Todor, Prilozi za proučavanje hercegovačkih ustanaka 1857-1878. godine. Godišnjak istoriskog društva Bosne i Hercegovine, god. VII. Sarajevo, 1956.

Marić, Miloš i Kosić, Vasilije, Masonske lože u Jugoslaviji 1919-1940  (1872 -1958), izd. Biblioteka informativnih sredstava, Beograd, 1978 (?).

Skerlić, Jovan,  Omladina i njena književnost  (1848-1871), Beograd, 1906.

Stijepović, Nikola, Hercegovačko-bokeljski ustanak 1882: borbena dejstva i pouke, izdavač Vojno delo, Beograd,  1963. godine.

Tanasković, Darko, Kurʼan,  Mogućnosti, časopis za književnost, umjetnost i kulturne probleme, broj 8/9, Split, 1979.

Wilson, M. Brett, Translating the Qurʼān in an Age of Nationallism, Print Culture and Modern Islam in Turkey, The Institute of Ismaili Studies, Oxford University Press, Oxford i New York, 2014.

 

[1] Ove podatke o porijeklu i životu Miće Ljubibratića crpimo sa stranice: http://srpskaenciklopedija.org/ - Мићо Љубибратић  - pristup stranici 1. oktobra 2024.

[2] Vidi: http://srpskaenciklopedija.org/ - Мићо Љубибратић  - pristup stranici 1. oktobra 2024.

[3] Ove podatke, jednim dijelom,  crpimo iz djela:  Milorad  Ekmečić, Ustanak u Hercegovini 1882. i istorijske pouke, objavljeno u: Radovi iz istorije Bosne i Hercegovine XIX veka, Beograd, 1997.  

[4]  Opsežno djelo Miloša Marića i Vasilija Kosića, Masonske lože u Jugoslaviji 1919-1940  (1872 -1958), izd. Biblioteka informativnih sredstava, Beograd,  na stranici VII  kaže sljedeće:

  “Prva srpska loža novijeg vremena osnovana je u vreme srpsko-turskih ratova (1876-1878). Lože su osnovali italijanski dobrovoljci koji su učestvovali na srpskoj strani. Osnovana je 1876. godine u Beogradu sa nazivom “Luce di Balcano” “Svetlost Balkana”, a radila je pod italijanskom zaštitom. Pored ostalih, njeni [4]članovi su bili: S. R. Popović, profesor Velike škole i ministar, Svetomir Nikolajević, profesor Velike škole i kasnije predsednik vlade, slikar  Đoka Milovanović, Mića Ljubibratić i drugi.“

[5] Sinan Gudžević, Mićo Ljubibratić, Novosti, Zagreb, 13. januara 2015.

[6] Navedeno prema: Sinan Gudžević, isto.

[7] https://www.maticasrpska.org.rs/stariSajt/biografije/biografije_sbr.pdf  (biografija: Мићо Љубибратић  - pristup stranici 10. oktobar 2024).

[8] https://www.maticasrpska.org.rs/stariSajt/biografije/biografije_sbr.pdf  (biografija: Мићо Љубибратић  - pristup stranici 10. oktobar 2024).

[9] https://www.maticasrpska.org.rs/stariSajt/biografije/biografije_sbr.pdf  (biografija: Мићо Љубибратић  - pristup stranici 10. oktobar 2024).

[10] Muhamed  Hadžijahić,   “Bibliografske bilješke o prijevodima Kurʼāna kod nas“,   Bibliotekarstvo, XIII/3., Sarajevo, 1967. , str. 43.

[11] Muhamed  Hadžijahić,  “Bibliografske bilješke o prijevodima Kurʼāna kod nas“,   isto. 43.

[12] Umjesto suverene Bosne i Hercegovine, ideje za koju je tu i tamo bilo ljudi koji su je podržavali, 1878. godine Bosna i Heregovina je postala corpus separatum pod Austro-Ugarskom imperijom.

[13] Martin Gjurgjević, Memoari sa Balkana (1858 – 1878.), naklada samoga pisca, Sarajevo, 1910., str. 75.

[14] Vidi: http://srpskaenciklopedija.org/ - Мићо Љубибратић  - pristup stranici 1. oktobra 2024.

[15] O ovome šire u: Nikola Stijepović, Hercegovačko-bokeljski ustanak 1882: borbena dejstva i pouke, izdavač Vojno delo, Beograd,  1963. godine.

[16] Grob Miće Ljubibratića nalazi se na Novom groblju u Beogradu.

[17] Muhamed Hadžijahić se poziva na knjigu Jovana Skerlića (1877 - 1914),  Omladina i njena književnost  (1848-1871), Beograd, 1906., str. 221-222.

[18] Za ove tvrdnje Muhamed Hadžijahić se poziva na sljedeći izvor:  Savo Ljubibratić i Todor Kruševac, Prilozi za proučavanje hercegovačkih ustanaka 1857-1878. godine. Godišnjak istoriskog društva Bosne i Hercegovine, god. VII. Sarajevo, 1956., str. 185. i dalje.

[19] Kako smo rekli, Muhamed Hadžijahić se poziva na sljedeće djelo: Prilozi za proučavanje hercegovačkih ustanaka 1857-1878. godine (autori Savo Ljubibratić i Todor Kruševac), objavljeno u: Godišnjak istoriskog društva Bosne i Hercegovine, god. VII. Sarajevo, 1956., str. 200. 

[20] O ovome se Muhamed Hadžijahić poziva na sljedeći izvor:  “Zastava“ o Bosni i Hercegovini. Prva knjiga. Svjetlost. Sarajevo, 1953. str. 118.

[21] Ovog Omerbega Ćemerlića spominje i djelo Odabrane biografije (izd. Matica srpska), svezak peti, vidjeti online izdanje, odrednica o Ljubibratiću.

[22] “Revue Britannique“,  1875. godine, sveska 6., stranice 243-244.

[23] Usp. Dragutin J. Ilić, Poslednji prorok, izdanje Knjižare Mite Stajića, Beograd, 1896. godine.

[24] Dragutin J. Ilić želi reći da bi prijevod ovog stavka Kurʼāna trebao glasiti: “Bog upućuje na pravi put ko hoće pravi put, a u zabludi ostavlja onoga ko hoće da ostane u zabludi“.

[25] Dragutin J. Ilić,  Последњи пророк, isto, str. 91., bilješka 1.

[26] Navedeno prema: Srpski književni glasnik, Beograd od 1. novembra 1931., knjiga XXXIV, br. 5., str. 350. Usp. Muhamed  Hadžijahić,    Bibliografske bilješke o prijevodima Kurʼāna kod nas,   isto, str. 43.

[27] Vidi šire: Muhamed  Hadžijahić,    Bibliografske bilješke o prijevodima Kurʼāna kod nas,   isto, str. 43.

[28] Muhamed  Hadžijahić,    Bibliografske bilješke o prijevodima Kurʼāna kod nas,   isto, str. 43.

[29] Nažalost, ne možemo saznati ime ovog zvaničnog lista skadarskog vilajeta.

[30] Muhamed  Hadžijahić,   “Bibliografske bilješke o prijevodima Kurʼāna kod nas“,  str. 41.

[31] Usp. Hadžijahić, isto, str. 41.

[32] List Bošnjak izlazio je u Sarajevu od 1891.  do 1910. godine, pokrenuo ga je bosanskohercegovački muslimanski reformator Mehmed-beg Kapetanović Ljubušak (1839 -1902).

[33] U istom broju od 10. decembra 1896. godine.

[34] Odličnu monografiju o tuzlanskom Hikjmetu napisao je Adnan Jahić. Vidi: Hikjmet – riječ tradicionalne uleme u Bosni i Hercegovini, Tuzla, 2004.

[35] Usp. Hikjmet, god. II, br. 23-24., Tuzla 1931., str. 323.

[36] Ibid., 323.

[37] Usp. Albert de Biberstein-Kasimirski, Le Koran, Paris (Charpentier), 1841. godine.

[38] Usp. M. Brett Wilson, Translating the Qurʼān in an Age of Nationallism, Print Culture and Modern Islam in Turkey, The Institute of Ismaili Studies, Oxford University Press, Oxford i New York, 2014.

[39] M. Brett Wilson, isto, p. 104. (The importance of  the French language in late Ottoman intellectual life should not be underestimated, even in the domain of Islamic thought. Someone living in nineteenth-century Istanbul could easily purchace a French translation of the Qurʼān, complete and freestanding, without Arabic text or the glosses of commentators. (...) It is all but certain that the most widely read translation in the late Ottoman period was the French-language Le Koran by Albert de Biberstein-Kazimirski, originally published 1841. It was in this context  that Ottoman Muslim intellectuals began to discuss the need for a Turkish translation that resembled those in European languages).

[40] Hikjmet, isto, str. 323.

[41] Ove riječi Mehmed Handžić je pisao 1937. godine.

[42] Mehmed Handžić, Prijevod Kurʼāna od hadži Ali Riza Karabega, časopis El-Hidaje, god. II, br. 9., Sarajevo 1937., str. 141.

[43] Usp. Mustafa Busuladžić, Prvi prievodi Kur-ana u svietu i kod nas, Sarajevo, 1945.

[44] Mustafa Busuladžić, isto, str. 12.

[45] Usp. Kur-an, preveo s arapskog Hadži Ali Riza Karabeg,   Štamparija “Prosvjeta“, izdavač J. Karić, Mostar, 1937.

[46] Mustafa Busuladžić, isto, str. 13-14.

[47] Usp. Iz Kurʼāna časnog – Svetu celom opomene, prevod: Mićo Ljubibratić, izbor: Miodrag Maksimović, predgovor: Hasan Kaleši, biblioteka Zodijak (izdavač: Vuk Karadžić), Beograd, 1967. godine.

[48] KOPAH, Beograd, 1895., str. 35.

[49] KOPAH, str. 341. (Stavak 75:6)

[50] Usp. Ljubibratićev prijevod sure 89:23.

[51] Usp. Ljubibratićev prijevod,  redak iz sūre 33:56.

[52] Usp. Ljubibratićev prijevod (str. 43.) stavka koji se nalazi u sūri 3:85. (Ljubibratićeva paginacija 3:79)

[53] Usp. Kasimirski, Le Coran, Garnier-Flammarion, Paris, 1970., p. 77.

[54] Kasimirski, isto, p. 72.

[55] Kasimirski, p. 66.

[56] Nūḥ

[57] Ibrāhīm

[58] Mūsā

[59] Lūṭ   

[60] Yūsuf

[61] Banyāmīn

[62] O prijevodu Kurʼāna Miće Ljubibratića i usporedbama njegovih prijevodnih rješenja sa onim koje su dali drugi naši prevodioci Kurʼāna vidi u mnogim dionicama u našoj knjizi: Hermeneutika Kurʼāna, izd. Hrvatsko filozofsko društvo, Zagreb, 1990.

[63] Darko Tanasković, Kurʼan,  Mogućnosti, časopis za književnost, umjetnost i kulturne probleme, broj 8/9, Split, 1979., str. 882.

[64] Sinan Gudžević, Mićo Ljubibratić, Novosti, Zagreb, 13. januara 2015.

 

Novi Mualim, tromjesečni stručni časopis za odgoj i obrazovanje, izdaje Udruženje ilmijje u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, maj 2025.