Ivan Lovrenović

Najvažniji Durakovićev stav u ovom članku[1] jeste tvrđenje da je Ivo Andrić orijentalista i da svojim delom učestvuje u „evrocentrističkoj orijentalizaciji Orijenta“. Preciznije rečeno, njegovo književno delo „predsta­vlja literarnu otomanizaciju Bosne“, što je Durakovićeva adaptacija Saidove sintagme „orijentalizacija Orijenta“. Otomanizacija Bosne zvuči zanimljivo, ali smisao ovog izraza nije sasvim transparentan. Šta se time hoće reći? Otomanizacija, ili bolje osmanizacija, jeste pretvaranje u osmansko ne­čega što takvo nije. Znači li to da osmanska Bosna, koja predstavlja milje u dva Andrićeva romana i više pripovedaka, uopšte i nije bila osmanska, ne­go ju je Andrić samo tako predstavio? Kako to tačno Andrić osmansku Bo­snu osmanizuje? Kad čitalac dođe do ovog izraza u Durakovićevom članku, njegova očekivanja narastu: evo, konačno, malo originalnog mišljenja u ovom bošnjačkom diskursu o Andriću. Jeste inspirisano Saidom, ali razvijaće se kao samostalno mišljenje prilagođeno kontekstu, pa ćemo konačno sa­znati na koji način i zašto je Andrić bio orijentalista.

Ništa, međutim, od toga. Slaba i kratka koncentracija sprečila je Durakovića da razvije svoj koncept osmanizacije Bosne. Znamo već da je to tipična karakteristika ovog diskursa: zagonetno - ili nemoćno? - zaćutati tačno tamo gde se u akademskom diskursu očekuje najveća moguća elo­kvencija, analitička sposobnost i ubedljivost. Umesto toga, dobili smo samo uobičajenu karakterizaciju Andrića kao orijentaliste, bez objašnjenja, ilu­stracije ili dokaza. Autor ove ideje nema volje čak ni da nam u jednoj reče­nici kaže šta je imao na umu, a morao je imati na umu više nego igru reči za­snovanu na naslovu jednog od poglavlja u Orijentalizmu.

Poslednjih dvadesetak godina mogli smo da na bosanskoj kulturnoj sce­ni posmatramo veliko laktanje za titulu bošnjačkog Edvarda Saida: svima je na usnama orijentalizam. Začudo, još niko nije poželeo da postane bošnjač­ki Radomir Konstantinović, iako i on uživa veliko poštovanje među Bošnja­cima. Ali bošnjački Said se ne može postati prostom aplikacijom modela iz Orijentalizma i tvrđenjem „evo, i ovde to isto“. To je suviše lako, i baš zbog toga pogrešno. Od lumpeninteligencije na internet portalima do univerzitet­skih profesora, svi u nekom trenutku požele da sebe vide kao objekat orijen­talističkog pogleda, kao Arapina u prašini pred Francuzom. Ali, imaju li Boš­njaci ikakvog osnova da se stave u tu poziciju, i da automatski one koji pre­ma njima upiru svoj pogled pretvore u orijentaliste? I da li se „orijentalizam“ zaista može prevesti kao „sve je to protiv nas muslimana“? Koliko je Bosnu i Hercegovinu moguće izjednačiti sa „Orijentom“, i nije li neka druga me­todologija adekvatnija za kulturno-istorijski pristup ovoj zemlji?

Saidov Orijentalizam je, načelno, o Orijentu u celini, ali knjiga je zapra­vo samo o Arapima muslimanima na Bliskom istoku. Orijentalisti su, na­čelno, svi Zapadnjaci, Evropljani i Amerikanci, ali knjiga je eksplicitno samo o francuskom i britanskom kolonijalnom projektu na islamskom Bliskom istoku. Said orijentalističko stanovište datira još od Eshila, ali njegov argu­ment se suštinski odnosi samo na period francuskog i britanskog imperija­lizma na kraju devetnaestog i početkom dvadesetog veka, te na američki neoimperijalizam u dvadesetom veku. Čitaoci koji ne mare teoriju obično preskoče, ili površno pročitaju, Uvod u Orijentalizam i odmah pređu na Saidovu analizu pojedinačnih autora orijentalista. To je velika šteta, jer naj­važnije stvari su baš u Uvodu. Na primer, definicija orijentalizma: to je „oblik diskursa sa pomoćnim institucijama, rečnikom, naukom, slikama, doktrina­ma, čak i kolonijalnim birokratijama i kolonijalnim stilovima“. To je „korporativna institucija za bavljenje Orijentom“, „zapadni stil do­minacije, restrukturisanja i autoriteta nad Orijentom“, „odnos mo­ći, dominacije, različitih stepena kompleksne hegemonije“. Institu­cija, dominacija, autoritet, hegemonija, moć: orijentalizam nije „struktura laži i mitova“ ili „vazdušasta evropska fantazija o Orijentu“, nego odnos moći. Orijentalizam nije „negativno prikazivanje“ muslimana, nego uspostavljanje dominacije nad Arapima na Bliskom istoku. U samom korenu ove ideje je „problem znanja i moći“: ono što je Fuko označa­vao pojmom moć/znanje, što je jedna reč jer označava jednu stvar.

Nema znanja koje ne proizvodi odnos moći, i nema odnosa moći koji ne proizvodi znanje. Evropa je uvek bila u poziciji moći u odnosu na Orijent, ka­že Said, ma koliko se to tvrđenje kosilo sa istorijskim činjenicama. Evropa ga je i stvorila, tako što je stvarno postojeće oblasti, kao što su geo­grafski Egipat i Sirija, konstruisala kao „Orijent“ kojim se može i mora dominirati. To znači da je ove oblasti orijentalizovala. Ona je to uspela jer joj se moglo: bila je jača.

Kako se to može prevesti u Andrićevu osmanizaciju Bosne? Ko to ima autoritet nas Bosnom i Hercegovinom, uključujući i kolonijalni aparat, pomoćne institucije, vokabular, doktrine, armiju, da u njoj zavede svoju he­gemoniju i uspostavi moć koja će se, pored ostalog, očitovati i u reprezen­tacijama Bosne takvim da iz njih prirodno proizlazi zahtev za njenom osmanizacijo? Nema lake aplikacije Orijentalizma na Bosnu i Hercegovinu, koliko god bila jaka želja nekih Bošnjaka da budu Arapi - da parafraziramo naslov eseja „O želji da se bude Jevrejin“ u kojem antropolog Marko Živković analizira talas tvrđenja iz ranih devedesetih godina da su Srbi, u stvari, Jevreji - i da time zadobiju moralni dignitet žrtava evropskog orijentalizma.[2]Nema, jer je u Bosni i Hercegovini situacija korenito različita, daleko komplikovanija i dvosmislenija. Tema je izazovna za postkolonijalnu kritiku, ali ko god da je se prihvati, moraće ne da malo adaptira Saida - a lenja para­fraza naslova jednog poglavlja Orijentalizma sasvim je beskorisna - nego da na osnovu tog modela misli i kreativno i istorijski. Evo nekoliko indikacija koje bi mogle biti od pomoći.

Prvo, za razliku od Bliskog istoka, Bosna i Hercegovina nije islamska zemlja koju kolonizuju hrišćani sa Zapada. Nije to bila ni 1463, ni 1879, kad je po prvom popisu austrougarskih vlasti u njoj bilo 38,75% muslimana, ni 1910. godine, kad ih je bilo 32,25%. Nije ni danas, kad po kontroverznim re­re­zultatima poslednjeg popisa stanovništva Bošnjaka ima jedva nešto malo vi­še od 50%. Bošnjački nacionalisti, međutim, i ne primećuju da o Bosni i Hercegovini uvek govore i misle iz perspektive Bašagićeve Kratke upute, gde istorija Bosne i Hercegovine počinje dolaskom Osmanlija i nastavlja se kao život i priključenija muslimanske manjine u njoj - vladajuće, ali ipak manji­ne. Ali taj dolazak Osmanlija pokreće drugo pitanje: da nije to bio onaj „odnos moći, dominacije, različitih stepena kompleksne hegemonije“ o ko­jem govori Said? Šta bi u tom slučaju bila „korporativna institucija za bavlje­nje“ Bosnom i Hercegovinom, i kakav je bio „stil dominacije, restrukturisanja i autoriteta“ nad njom?⁷ Koji odnos moći je time bio uspostavljen? Ko je Bosnu i Hercegovinu stvarao tako što je postojeće geografske oblasti konstruisao kao Bosnu kojom se može i mora dominirati, i tako je osmanizovao, jer mu se moglo - jer je bio jači? Ko su sad tu Arapi, žrtve evropskog kolonija­lizma? I kako se ovde preslikava Saidov binarni odnos Istok / Zapad? Treće: iz koje perspektive balkanski hrišćani oblikuju svoje predstave o islamu? Iz perspektive kolonijalnog gospodara, ili udaljenog naučnika koji muslima­na konstruiše na osnovu tekstualnih tragova u evropskoj biblioteci, ili otmenog putnika koji čita engleski prevod Hiljadu i jedne noći dok čeka da ga u audijenciju primi paša, guverner Alepa? Kako je Ivo Andrić, rođen u Trav­niku, odrastao u Višegradu i Sarajevu - kao Said, Palestinac odrastao u Kai­ru i Jerusalimu, zar ne? - to evropsko orijentalističko oko, koje Bosnu i Her­cegovinu vidi kao nešto „strano i daleko“, što se ne poznaje, pa mora da se konstruiše? A najvažnije: ako se „orijentalizam“ može prevesti kao „perspektiva kulturne dominacije“, zar nije Bosna i Hercegovina od pet­naestog veka iskusila više nego jednu takvu perspektivu, i nisu li različiti segmenti bosansko-hercegovačkog društva na smenu bili u prilici da u toj perspektivi učestvuju posmatrajući svoju zemlju sa stanovišta stranca? Da nije time ta spoljašnja perspektiva pretvarana u unutrašnji pogled? I na kraju: Said je bio bliskoistočni hrišćanin, protestant, koji je istraživao hrišćansku konstrukciju Bliskog istoka, većinski naseljenog muslimanima. Kad ćemo od bosanskog muslimana dobiti knjigu koja istražuje muslimansku konstruk­ciju Bosne i Hercegovine, donedavno većinski naseljene hrišćanima?

Nije nam cilj da ovaj odnos samo preokrenemo - bilo bi to jednako beskorisno pojednostavljivanje - nego da pokažemo kako se o ovoj kom­pleksnoj situaciji iz perspektive postkolonijalne kritike mora misliti druga­čije. Marija Todorova o Balkanu - pa dakle i o Bosni i Hercegovini - misli kao o „polu-koloniji“ ili „kvazi-koloniji“ (Todorova, Inventing the Balkans. Oxford: Oxford University Press, 2009, 16-17), u kojoj iz perspektive „Zapada“ ne postoji nikakva razlika između Grka i Turaka, pravoslavnih hrišćana i muslimana. Ali oni nisu evropsko drugo, kao bliskoistoč­ni Arapi, nego evropsko nepotpuno sopstvo. No to su i jedni i dru­gi: nema Saidovih Arapa u Bosni i Hercegovini, a ni na Balkanu. Ima samo Balkanaca, i oni su svi ostavština osmanske vladavine. Ako bi neko hteo da se poduhvati ovog složenog i zanimljivog zadatka, dobro bi učinio da prvo vrlo pažljivo pročita Travničku hroniku. Palestinac Said je, preseljenjem u Ameriku, zadobio novu perspektivu na zemlje u kojima je odrastao, i mogao je da je postavi pored one koju je sa sobom poneo. Bosanac Andrić je, slu­žbovanjem po čitavoj Evropi između dva rata, ali i marljivim iščitavanjem arhiva i knjiga koje su o njegovoj zemlji pisali evropski putnici i diplomate - ta Saidova „korporativna institucija“ - zadobio istu takvu dvostruku per­spektivu. Travnička hronika je romaneskno istraživanje te kompleksne situa­cije koju bi bosanski Said morao da konceptualizuje. U njoj su u prvom pla­nu Evropljani, skoro svi opterećeni orijentalističkim predrasudama sa izuzet­kom Defosea, ali bez kolonijalnog aparata, tog institucionalnog aspekta ori­jentalističkog diskursa; u prvom planu su, takođe, i predstavnici osmanskog kolonijalnog aparata, skoro svi balkanisti, sa izuzetkom Tahir-bega. Orijen­talisti i balkanisti lako nađu zajednički jezik i brzo izglade nesporazume izme­đu sebe. Njima su suprotstavljeni Bosanci, jednako hrišćani kao i muslimani, s kojima samo Defose uspeva da kako-tako razgovara, ali oni jedni s drugi­ma baš nikako. Na to još i Jevreji, po strani i čuvajući se od svih, a svima su suprotstavljeni oni iz „Trećeg sveta“, kao Kolonja, kompleksnog identiteta i sa višestrukim perspektivama. Nema tu jednostavnih Saidovih binarnih opozicija Istok / Zapad, muslimani / hrišćani, samo zamršena kompleksnost u kojoj su svi jedni drugima Drugi, na skali od sasvim drugog do nepotpu­nog sopstva, i svi svoje reprezentacije pokušavaju da nametnu jedni drugi­ma. To nije orijentalistički roman, nego roman o orijentalizmu i balkanizmu, o kakofoniji reprezentacija u kojoj se malo ko snalazi, i u kojoj najpre stra­daju oni koji pokušaju da iskorače iz vlastite perspektive i razumeju druge. Ali to je, od svega što imamo na raspolaganju, knjiga najbliža otvaranju pro­blema koje ispituje Orijentalizam, ne samo daleko suptilnija od njega nego i usmerena ka bosanskoj konstelaciji na koju Saidove binarnosti ne mogu da budu primenjene. Andrić ne samo što nije primer orijentaliste, nego je dragoceni vodič kroz lavirint identiteta, pozicija i reprezentacija koje je istorija stvarala u Bosni i Hercegovini.

Konkurs za bosanskog Saida i dalje je otvoren. Dok se ne pojavi neko nov, ta titula pripada Ivi Andriću.

***

Zoran Milutinović je profesor južnoslovenske književnosti i moderne knji­ževne teorije na Univerzitetskom koledžu London (UCL), član evropske akade­mije nauka Academia Europaea u Londonu, i kourednik serije knjiga Balkan Studies Library koju izdaje holandski akademski izdavač Brill. Autor je četiri knjige, od kojih je najnovija Getting Over Europe. The Construction of Europe in Serbian Culture (Prebolevanje Evrope. Konstrukcija Evrope u srpskoj kulturi 2011).