Ivan Lovrenović

U knjizi Places of pain: forced displacement, popular memory and trans-local identities in Bosnian war-torn communities (Berghahn Books, New York-Oxford, 2013) Hariza Halilovicha s melburnškoga RMIT univerziteta čitam kako stotinjak stećaka u drinskom selu Klotjevcu i oko njega ukazuje „na značajno gnostičko kršćansko bogumilsko nasljeđe Klotjevca“ (The presence of some hundred stećci scattered in and around the village points also to the significant Gnostic Christian Bogumil heritage of Klotjevac.) Pri tomu autor se referira na Leksikon stećaka Šefika Bešlagića. Svoju ideju o gnostičkim kršćanskim bogumilima i stećcima kao njihovom naslijeđu, autor detaljnije razvija u fusnoti:

The Bosnian Bogumils or Paterenes [sic! - op. I. L.] (Bogumili, Bogomili or Krstjani) were members of the Bosnian Church, a version of early Christianity which was outside of both Orthodox and Catholic dogma. Bogumils were Gnostics and dualists, and opposed to the existence of an institutionalised church. Because of their beliefs, the Bosnian Bogumils were branded as heretics and were subject to persecution by the Catholic Church, which, between the twelfth and fifteenth centuries, sent many crusades and inquisitions to Bosnia. The Bogumils are sometimes even called ‘the first European Protestants’ (Brockett 1879). See also Jukić (1953), Hadžijahić (1975), Malcolm (1994) and I. Lovrenović (2001).

Kakav inovativan pristup enigmi stećaka, Crkve bosanske, „bogumila“! Em su gnostici i dualisti, em su pripadnici Crkve bosanske, em su stećci njihovi nadgrobni spomenici. Višestoljetna zagonetka riješena, golema biblioteka knjiga, rasprava, tumačenja, sporenja može u zaborav, sve dileme i nepoznanice - ad acta.

Intrigantno je kako su se kao referencije za taj nesuvisli galimatijas mogli naći naslovi poput Bešlagićeva (Leksikon stećaka), Malcolmova (A Short History. New York University Press, 1994) ili moje malenkosti (Bosnia: A Cultural History. New York University Press, 2003).  Stavovi i mišljenja u tim knjigama, naime, izričito osporavaju Halilovicheve gnostičke-bogumilske fantazme.

Šefik Bešlagić, najveći terenski istraživač i opisivač stećaka, u Leksikonu...: „Postoje mnogi jasni dokazi da su se pod stećke pokopavali, kako sljedbenici Crkve bosanske tako i pravoslavni, kao i rimokatolici.“ A u knjizi Stećci - kultura, umjetnost: „Suprotno tome (tezi o stećcima kao „bogumilskoj umjetnosti“ - I. L.), neki savremeni istraživači stećaka su već poodavno uočili razloge koji ne opravdavaju takvo gledanje, kao npr. Alojz Benac, Marko Vego i Šefik Bešlagić, a onda i Marian Wenzel i Nada Miletić."

Noel Malcolm: „Pokazalo se da je teorija koja je bila više od jednog stoljeća općenito prihvaćena, identifikacija Crkve bosanske s bogumilstvom, uglavnom tek plod pustih želja. Malo-pomalo je ᾿bogumilska᾿ teorija o stećcima demontirana i odbačena.“

Znači li to, onda, da je Halilovich spomenute referencije nabacivao mehanički, bez stvarnoga uvida, tek da ih bude što više, ili ih je navodio što mu je trebalo da ih upregne u svoje konstrukcije, nadajući se da ih nitko neće provjeravati? Ne zna se što je poraznije po znanstveno-etički integritet autora, knjige, izdavačke instancije koja stoji iza nje.

A nad Crkvu bosansku, stećke, fantomske bogumile - još jedna magla mistifikacije i falsifikacije, od autora pod cimerom jake akademske firme.