Ivan Lovrenović

Ivan Lovrenović, U sjeni fantoma, Službeni glasnik, Beograd, 2022.

Rukopis romana Ivana Lovrenovića U sjeni fantoma nastajao je sa prekidima od osamdesetih godina prošlog veka do danas. U napomeni na kraju knjige stoji da su delovi teksta raznim prilikama objavljivani i ranije, da bi konačno zaokruženje dobili knjigom koja je ,,nedovršena, jer je nedovršiva“. Posredi je autobiografska hronika u kojoj istorija igra glavnu ulogu. Varljivost istorije i njenih sudova, varljivost sećanja i težina uspomena u ovom romanu oslikani su živim, gotovo poetskim slikama porodične hronike, čije je golo sećanje, uz krhotine porodičnih mitova, priča i stradanja, trajno obeleženo događanjem prošlosti. Podložna manipulacijama ,,prave interpretacije“ istorija je na ovim prostorima najčešće način svrstavanja i patroniziranja, ona zarobljava narativima i zabludama, što je osnova pomenute rukopisne nedovršivosti ovog romana. Taj nasrtaj na život koji se odvija u okolnostima nevidljivih fantoma prošlosti Lovrenović uzima kao najteže pitanje ovoga sveta; naime, ako je čovekovo zlo istorija, a njeno prvo ime rat, kako u tim okolnostima sačuvati dušu?

Slike Ivana Lovrenovića su krajnje lične, veštim narativnim zahvatima one postaje živo sećanje, intimno događanje života. Obeležen traumom rata koji ne prestaje, čiji se tokovi i smerovi nikada do kraja ne razotkrivaju, pod senkom sukoba obavijenih smrću i bolnim ćutanjem, Josip Jablanović traga za uspomenama kako bi oživeo lik svog oca Ivana Jablanovića (1914), mladog filozofa, časnog i disciplinovanog činovnika koji se uvek bespogovorno javljao na svaki poziv mobilizacije. On će 1945. godine ostaviti mladu ženu i decu i na poziv endehazijskih vlasti iz Zagreba krenuti prema austrijskoj granici na put bez povratka. Biće to blajburški križni put, koji će u posleratnim godinama doživeti političku zloupotrebu i postati simbol kolektivne traume. Nestali otac, verovatno ubijen na Blajburgu, postaće fantom za svog sina, senka koja će ga pratiti tokom celog života.

Iz ove lične pripovesti Lovrenović arhivski priziva sva ona nezvanična svedočenja, sećanja, fotografije, pisma i knjige, kako bi rekonstruisao jednu sudbinu i time osvetlio tamnu stranu istorije. Za njega ne postoji pravedan rat. Lovrenović je istinski hrabar jer je njegova konačna istina krajnja otvorenost životu koji je posvećen čoveku, a ne istoriji. Nikada ne može postojati zajednički jezik čoveka domaćina i čoveka vojnika od zanata. Kao što im je jezik jedan a nije isti, piše Lovrenović, ,,tako i rat. Prvome je on kuga i pomor – bolest koja je odjednom napala svijet, ispreturala sveti red svakodnevnih poslova. Bez toga reda svijet je besmislen, i čovjek domaćin zajedno s njim. Besmislen a živ – to su okolnosti u kojima se on ne snalazi nikako. Za drugoga vrijedi obrnuto: što je onomu mir, to je ovomu rat, a kako je pravi rat rijedak, i za njegove karijere javlja se samo jednom, dvaput, to ga on dvostruko žešće koristi i uživa no domaćin svoj mir. Osim toga: za prvoga su ljudi – kakvi su, takvi su – osnova njegova svakodnevnog smisla; za drugoga – samo brojitbeni podatci, i to razvrstani u dva pregledno složena reda: mi i oni. Ne može se biti između i kvariti red“.

Stalne selidbe, potresi egzistencije, bekstva i prećutane istine izgubljenih ratova, sudbine pravednika koji završavaju osramoćeni i pokopani u logorima, sve su to slike teške senke istorije. Sudbina žena je u ovom romanu naglašena simbolikom posvećenosti. Majke su spremne i spretne da podnesu sav teret teških vremena, zaćute jedino kada kroz prozor gledaju vojsku kako maršira iz kasarne na kolodvor. Lovrenović roman završava savršenom poentom, upravo prizorom majke koja umire, pri čemu mu u nasleđe ostavlja svoj verenički prsten. Od trenutka kada ga je dobila, 1937. godine, ostaće verna nestalom mužu. U rubrici bračno stanje neće biti upisana kao udovica ,,jer o smrti muža ne postoji nikakav službeni dokument – smrtni list, potvrda o smrti, o mjestu ukopa“. Biće to finale fantomske senke mrtvih i nevinih koji će zauvek ostati obeleženi usudom nametnutih ratova.

Knjiga U sjeni fantoma nudi izobilje dubokih i poetskih slika. Deda glavnog junaka je primer postajane i požrtvovane posvećenosti ljudskom principu. On je prepun istina svog jezika, izražava se jezgrovito i precizno, njegove pouke odzvanjaju i ostavljaju neizbrisiv trag u duši osetljivog dečaka. Tvrdoća jednostavnosti kojom je zračio za unuka je bila ,,spasonosan uteg koji ga je držao za zemlju, da se sav ne raspline u oblacima i u maglama“. Jer istina nije ono što je podložno interpretacijama. Manipulisanje istorijom jedan je od primera koji Lovrenović oslikava naknadnim čitanjem fra Anđelovog letopisa, glavnog izvora za izgradnju skrajnute porodične istorije. Letopis je istinit jer je prepun činjenica, on beleži događaje u njihovoj izvornoj tačnosti. Nasuprot letopisu, istorija traži pojašnjenje, za nju istina mora biti određena višim smislom. Istorija se opredeljuje, čovek uvek u njenom tumačenju (p)ostaje gubitnik.

Svetovi Ivana Lovrenovića su živopisni, jarkost opisa je toliko upečatljiva da roman koji se u osnovi bavi korenima zla i nesreće uspeva da se uobliči čistim poetskim jezikom. U arhivi oca Jablanovića nalazi se nekoliko fotografija, živih slika koje rekonstruišu situacije, mesta, predmete i konkretnost lika, potom knjige sa ispisanim marginama, od Cvajga do Ujevića, pri čemu se Lovrenović pita – koliko čoveka otkriva ono što čita? Znakovite slike i notesi, prepisi citata koji su ostali u nasleđe, govore ne samo o očevim navikama, nego i o celom jednom svetu živog života koji je nepovratno uništila ratna destrukcija. Nigde se jasnije ne uočava uzaludnost žrtve, prekinutost svake ljubavi i čežnje, nedostajanje i škrgutanje zubima nego u potresnim slikama nasleđenih predmeta, na fotografijama, zapisima i marginama knjiga. Na tlu gde je rat permanetno stanje, gde ,,jedna vojska omrkne, druga osvane, jedna doručkuje, druga večera“, pojedinac može biti samo svedok grubosti, izložen goloj sili konačne istine, pritom zarobljen nepripadanjem, uvek sa ,,mrzlim osjećajem lišenosti“.

Ne treba okolišati, Ivan Lovrenović napisao je jedan od najvažnijih antiratnih romana našeg doba. U sjeni fantoma nije roman o ratu, nego o onome što ostaje iza rata. Ukrako, on je napisan kao prkos političkom ritualiziranju kolektivnih trauma. Roman je to o pustoši zla i nežnosti dobra.

www.nenadobradovic.com