Ivan Lovrenović

Synopsis, Sarajevo - Zagreb; suizdavač Franjevački muzej i galerija Gorica-Livno, 2018.

U zapuštenoj bosanskoj kulturnoj javnosti malo poznata a vrhunski cijenjena i priznata u svjetskim stručnim i znanstvenim etnomuzikološkim krugovima, Ankica Petrović  objavila je 2018. godine u sarajevsko-zagrebačkom Synopsisu kapitalnu studiju o umjetnosti gange i o njezinu kulturnom arealu.

Ankica Petrović (Sarajevo, 1943) diplomirala je na Muzičkoj akademiji u Sarajevu 1968. godine iz područja teoretskih predmeta i 1973. iz područja etnomuzikologije. Doktorirala je na The Queen’s University of Belfast godine 1977. Postdoktorski studij izvela je na The Hebrew University of Yerusalem 1986/87, tematizirajući religijsko pjevanje balkanskih Sefarda. U razdoblju od 1979. do 1992. bila je profesorica na Muzičkoj akademiji u Sarajevu. Od 1993, kao gostujući profesor, predavala je kolegije iz područja etnomuzikologije na američkim sveučilištima The University of California Berkeley, Duke University, The University of California Santa Cruz i The University of Washington. Predavačku karijeru završila je na The University of California Los Angeles, u zvanju redovitog profesora. Područja istraživanja Ankice Petrović odnose se na seosku muziku Dinarske zone, staroslavensko obredno pjevanje u Boki kotorskoj, muslimansku muzičku tradiciju u Bosni i Hercegovini, sefardsko religijsko pjevanje na Balkanu, liturgijsko pjevanje Armenske patrijaršije u Jeruzalemu, rodne studije u muzici itd. O tim temama izlagala je i objavljivala znanstvene i stručne radove širom svijeta. Njezini stručni radovi zastupljeni su u vodećim svjetskim muzičkim enciklopedijama i znanstvenim časopisima. Autorica je više etnografskih filmova.

Knjiga Umjetnost pjevanja gange – kulturna tradicija Dinarske zone rezultat je višegodišnjeg proučavanja gangi i drugih oblika tradicionalnog seoskog pjevanja na Dinarskom području Bosne i Hercegovine, s posebnim naglaskom na područje Hercegovine i Dalmatinske zagore.

Ganga je još uvijek jedan od najvitalnijih tradicionalnih muzičkih oblika na navedenom području. Mada se za nenaviknuto uho ganga doima kao neorganizirani zvuk, te joj se često uskraćuje mogućnost doživljavanja i opisa kao glazbenoga oblika, to je za pripadnike seoskog društva jedan od najizražajniji vidova manifestiranja vlastite kulture i moćnih simbola njihova identiteta.

U knjizi se polazi od iznošenja temeljno suprotstavljenih stavova o doživljajima gangi među pripadnicima različitih društvenih slojeva – gradskih i seoskih. Zatim se ukazuje na rezultate muzikoloških i antropoloških analiza gangi, snimljenih i proučavanih u trideset sela na navedenom području, uvažavajući prije svega dobivene informacije predstavnika seoskog društva. Na taj način su utvrđene spoznaje o glazbenim i neglazbenim vrijednostima gangi i o simboličkim značenjima zastupljenih glazbenih elementa. Također se ukazuje na suptilnu razinu saznanja o svojoj glazbi među izvođačima gangi i na osebujne načine kako oni izražavaju svoju muzikalnost. Knjiga također daje uvid u primjenu antropološkog pristupa za proučavanje gangi, u svrhu isticanja da se tu ne radi samo o osebujnom glazbenom nego i društvenom fenomenu.

U knjizi su priložene muzičke transkripcije gangi (notograf: Darko Rubčić) te CD s 35 originalnih snimaka koje je autorica snimila na terenu u svom istraživačkom radu 70-ih godina prošloga stoljeća.

Ovdje iz knjige donosimo predgovor i uvod. Izrazita autoričina skrupuloznost i samozatajnost daju tek da se nasluti sva znanstvena i osobna drama koja je njezin rad na proučavanju gange pratila od samoga početka ranih sedamdesetih godina prošloga stoljeća u Jugoslaviji.

Predgovor

Veza sa gangom prati me od najranijeg djetinjstva, kada sam u perifernoj četvrti Sarajeva, u Pofalićima, prilikom obiteljskih susreta naših susjeda, doseljenika iz hercegovačkih sela, slušala ‘jezive’ zvuke njihovog pjevanja gangi i pri tom doživljavala strahove. Izuzetnu nelagodnost pri slušanju gangi osjećala sam još i kao student etnomuzikologije i potom kao saradnik u Redakciji narodne muzike na Radio-Sarajevu. Imajući u vidu ovu, u meni duboko uvriježenu odbojnost prema gangama izgleda čudno da sam upravo njih izabrala za temu mog doktorskog rada na Katedri socijalne antropologije na The Queen’s University of Belfast sredinom sedamdesetih godina prošlog stoljeća.

Izbor ove teme bio je izazivan. Inicijalno, proistekao je iz suprotstavljanja mojih doživljajnih animoziteta prema gangama sa datim vrijednostima u društvu u kojem su se gange izvodile i iz osobne potrebe da spoznam suštinu krajnje doživljajne polarizacije Time sam uz proučavanje gange u njenom socio-kulturnom okruženju uvukla i sebe i meni slične ‘outsidere’, ljude gradske sredine, koji su živjeli sa izvođačima gangi u neposrednoj blizini, ali sa druge sociokulturne strane, pošto smo imali odnjegovan negativan odnos prema tom žanru pjevanja. Smatram da sam ovaj izazov pri izboru teme Ganga, a form of rural singing in Yugoslavia mogla sebi da priuštim upravo studirajući u navedenom periodu i na navedenoj katedri pod mentorstvom profesora Johna Blackinga, uglednog britanskog antropologa i etnomuzikologa, koji je proučavanju muzike pristupao kao „društveno organiziranom zvuku“ i također „kao zvučno organiziranom društvu.“ Njegova knjiga How musical is man?, objavljena pred sam početak mog istraživanja gangi 1973 godine, sa tada revolucionarnim pristupom proučavanju muzike sa antropološkog aspekta, nadahnula me je i usmjerila kako da doživljavam i tumačim gange. Prihvatajući antropološki pristup proučavanja muzike postalo mi je jasno da samo uvriježena praksa izvođenja strukturalnih analiza narodnih muzičkih oblika, kakvu su isključivo primjenjivali etnomuzikolozi u Jugoslaviji i ostalim zemljama Istočne Evrope, neće me dovesti do suštinskih spoznaja o ovom kontraverznom obliku višeglasnog pjevanja.

U svom nastojanju da istražim gange odlaskom na doktorski studij naišla sam na veliki otpor političkih struktura na Radio-Sarajevu, gdje sam bila zaposlena, kao i u drugim relevantnim republičkim institucijama, od kojih sam, prema tadašnjim administrativnim, a i političkim pravilima, trebala da dobijem zvaničnu saglasnost za realizaciju navedenog studija. Mada su gange kod nas ranije proučavali i drugi etnomuzikolozi, u mom slučaju za predstavnike tih institucija bilo je problematično da se bavim ovom temom, jer se smatralo da nije primjereno proučavati i predstavljati gange na Zapadu zbog ‘divljaštva’ koje ispoljavaju svojim zvukom, t.j. da se ne treba prikazivati ‘nerazvijenu’i ‘primitivnu’ stranu naše kulture u inozemstvu. Osim toga, za vladajuće autoritete socijalističke Jugoslavije bili su problematični i tekstovi gangi, koji su ponekad sadržavali politički ‘opasne poruke’, osobito ako su ih izvodili gangaši iz zapadne Hercegovine. Poznato je, naime, da su neki izvođači gangi iz te regije bili politički progonjeni i zatvarani zbog ispjevanih ‘neprijateljskih’ poetskih sadržaja, pa je ganga kao poetsko-muzička forma za političare postala sinonim ‘neprijateljske propagande’.

Stručni krugovi su tvrdili da je o gangama kod nas već sve napisano i da se nema više ništa o njima reči i napisati. Također, njima je bilo problematično da me kroz studij gangi vodi stranac, tj. profesor koji nema nikakvo iskustvo vezano za naše društvo i kulturu. Međutim, pokazalo se da je upravo mentor stranac najviše utjecao da se brzo oslobodim negativnih predrasuda i subjektivnih stavova vezanih za doživljavanje i tumačenje gangi.

Neka navedena negativna stanovišta o gangama, koje su iznosili visoko-pozicionirani predstavnici političkih i kulturno-znanstvenih institucija Bosne i Hercegovine u Sarajevu, donekle su se podudarali sa mojim prvobitnim doživljajima i tretiranjem gangi, te su se neminovno svrstali u suprotstavljenu stranu sagledavanja i prikazivanja vrijednosti gangi. Njihovi iskazi su mi kasnije poslužili i kao najbolje informacije o kulturnoj politici u socijalističkoj Jugoslaviji. Naime, svi ti dati negativni stavovi i obrazloženja odrazili su nespremnost prihvatanja pojedinih aspekata seoske tradicije zbog nedovoljnog poznavanja iste i, generalno, zbog postojećih kontraverzi pri zastupanju stavova o seoskoj kulturi. Zvanično se podržavala kultura našeg ‘radnog naroda,’ u ovom slučaju seoskog stanovništva, a u praksi je bila potcijenjivana i prikazivana samo u poliranom stilu, kao, na primjer, obrade narodnih pjesama, ili kao kompozicije klasičnog stila, inspirirane elementima narodne muzike. Ta vrsta muzike, koja je trebala da prikaže narodno muzičko stvaralaštvo ‘na višoj umjetničkoj razini’, favorizirala se u okviru vodećih institucija sistema – Saveza organizacija kompozitora Jugoslavije (SOKOJ) i republičkih radio-stanica, nije se prihvatala u javnosti, čak i u gradskim sredinama. Međutim, ovakve diktirane prezentacije narodne muzike, osobito seoske, ukazuju nam u kolikoj mjeri muzika može da bude ispolitizirana i kako može da iskaže licemjerje političkog sistema. Konačno, navedenim stavovima kulturno-političkih zvaničnika pokazalo se i u kolikoj mjeri muzički zvuk može da ispolji suprotnosti i animozitete između gradskog i seoskog društva i njihovih kultura. Naime, sa zapostavljanjem i negativnim tretmanom seoskih muzičkih oblika potvrdilo se da socijalističko društvo, koje je ideološki trebalo da se zasniva na besklasnom sistemu, u suštini je bilo veoma podijeljeno na relaciji grad – selo, pri čemu se favorizirala kultura gradskog sloja stanovništva, nauštrb kulture seoskog klasnog sloja. Opravdanje za ovakav odnos prema seoskom društvu i njegovoj kulturi zasnivalo se na tekućim procesima industrijalizacije i urbanizacije, koji su trebali da obezbijede socio-ekonomski i kulturni napredak društva po cijenu depopulizacije sela i gubljenja tradicionalne seoske kulture.

Među političkim zvaničnicima, koji su mi navedenim argumentima uskraćivali mogućnost proučavanja gange u inozemstvu, bilo ih je nekoliko koji su poticali sa područja rasprostiranja gangi, što znači da im je ganga vjerovatno ranije bila bliska, ali dolaskom u grad, u želji da se što prije prilagode urbanoj kulturi, i društveno asimiliraju, razvili su osjećaj stida prema svojim korijenima i autohtonoj kulturi. Vjerujem da su neki od njih intimno bili na mojoj strani, ali nisu smjeli to da ispolje, čuvajući svoj politički položaj. Na kraju te duge procedure traženja saglasnosti za odlazak na studije u inozemstvu[1] shvatila sam sistem zvaničnog političkog tretmana gange i seoskog društva i kulture generalno.

Negativan odnos političkih i stručnih  struktura prema gangama, i mojoj disertaciji sa nazivom zadržao se i nakon povratka sa doktorskog studija. Zvanično, disertaciju sam nostrificirala na Sarajevskom univerzitetu 1978 godine, ali su njena tema i sadržaj rada ostali kod nas manje-više potcijenjeni i malo poznati. Među jugoslavenskim etnomuzikolozima i folkloristima² moje novo antropološko opredjeljenje u istraživanju muzike, doživjelo se kao otkazivanje lojalnosti postojećoj praksi tj. školi etnomuzikoloških istraživanja i tumačenja narodnih muzičkih fenomena prvenstveno sa strukturalnog aspekta, pa sam se u svojoj zemlji osjećala profesionalno ekskomuniciranom. Dok su kolege etnomuzikolozi pokazivali ‘nezainteresiranost’ za rezultate ovog istraživačkog rada, moja posvećenost proučavanju gangi bio je glavni povod za pozive na ‘obavijesne razgovore’ u Republičkom SUP-u kroz koje sam prošla 1976 i 1987 godine.

Istovremeno, na međunarodnom akademskom planu moje predstavljanje gangi izazvalo je značajan interes. Radove na temu gange seoske muzičke prakse izlagala sam na više univerziteta u Evropi, u Izraelu i Sjevernoj Americi, kao i na međunarodnim muzikološkim i etnomuzikološkim kongresima i simpozijumima širom svijeta. Fenomen gangi ili pojedinih aspekata tog žanra, kao i drugih oblika višeglasnih seoskih pjevanja objavila sam u međunarodnim publikacijama i muzičkim enciklopedijama. Zahvaljujući tom publicitetu ganga se našla i u ediciji američkog udžbenika Worlds of Music, An Introduction to the Music of the World’s People (Slobin 1996:218).

Mada sam se nakon povratka sa doktorskih studija okrenula istraživanju novih tema, izvedbe i status gangi u društvu nastavila sam da pratim do 1992, tj. do početka rata u Bosni i Hercegovini. Do tada sam se uglavnom vraćala pojedinim pređašnjim pjevačima i kazivačima, ali sam i širila radijus terenskih kretanja u cilju upotpunjavanja spoznaja o gangama.  Iza toga, dugo odsustvo iz zemlje usmjerilo me je u potpunosti ka drugim temama proučavanja. Naime, sa vremenskom i geografskom distancom udaljila sam se od gangi. Uz to postalo mi je jasno da je moja misija istraživača gangi, kao i misija većine njihovih izvođača sa kojima sam sarađivala prekinuta sa ratom u Bosni i Hercegovini, jer mnogi od njih više nisu živi, ili su izmješteni iz njihovih domova, ili su, pak, prestali pjevati.

Uvod

Vjerujem da će pojava ove  knjige sa glavnim dijelom naslova Umjetnost pjevanja gange izazvati kontraverzne reakcije, kao što to i samo pjevanje gange izaziva. Knjiga će se naći na policama knjižara i knjižnica, institucija 'visokog kulturnog naslijeđa,' kojima ganga po svojoj zvučnosti i perceptivnoj afektuoznosti ne pripada, jer se radi isključivo o seoskom, a  i, po mnogima, 'primitivnom' žanru pjevanja. Pretpostavljam, da ako bi se ganga izvodila u spomenutim ambijentima prije nego što se knjiga pročita,  da bi se doživjela nedopadljivo i robusno. Ovakvom  doživljajnom iskustvu  svjedočila sam  jednog ljetnog dana 1993 u Splitu, u prolazu Dioklecijanovih podruma, gdje je grupica hrvatskih vojnika zapjevala gromoglasno imotsko-bekijsku gangu. Prolaznici, nenavikli na gangu, vračali su se ubrzano prema jednom ili drugom ulazu Podruma da bi izbjegli njene ‘odbojne’ zvuke.

Ganga je pjesma koja više nego i jedan drugi oblik naše seoske kulture izaziva doživljajna suprotstavljanja u različitim slojevima društva. Ona  trpi nejednakost u zvaničnom kulturnom tretmanu, ali ipak uspijeva da se održi kroz duži vremenski period. Već sama činjenica da je ganga doživljajno osporavani muzički oblik, u kojem predstavnici superiorne urbane kulture uglavnom ne razabiru nikakve kompozicione strukture, niti estetske vrijednosti, a istovremeno se gotovo ekstatično doživljava među svojim izvođačima i slušaocima u autohtonom seoskom ambijentu, nametnuo je potrebu da se ovaj kulturni fenomen iscrpno istraži i tumači. Kako u polarizaciji vrednovanja gange učestvuju dvije međusobno vidno odijeljene sociokulturne sredine, koje ja tretiram kao dva klasno podijeljena društva, to se u ovoj studiji ne osvrćem samo na njen muzički zvuk, nego na gangu kao višeznačnu soničnu metaforu svoga društva, sa kojom treba da bude upoznata i druga društvena strana, koja doživljajno negira njene vrijednosti.

Zbog toga je ganga kao minimalistički muzičko-poetski žanr, koja kao formalna cjelina može da traje tek nešto duže od jedne minute i ispjevava u dva ili tri daha, izazvala do sada niz pitanja i potreba za objašnjenjima i već do sada ishodila literarne radove sa mnoštvom spisateljskih pristupa. U njima se ganga sagledava sa historijskog, teritorijalnog, etimološkog, društvenog, poetsko-tematskog, muzičkog i  estetskog aspekta. I pored tih diskusija ostalo je još dosta nametnutih pitanja i neobrazloženih odgovora o ovom kulturnom reliktu, kojim se kroz duži vremenski period kontinuirano manifestira lokalna tradicija, ali i reagira vibrantno na socio-kulturne promjene. U okviru ove knjige gangi pristupam prvenstveno s aspekta tumačenja njenih muzičkih odlika, koje svojom moćnom ekspresivnošću daju jedinstveno kulturno obilježje seoskom društvu na užem području Dinarske zone, tj. širom Hercegovine, u rubnim predjelima Bosne i u susjednoj užoj oblasti Hrvatske – u Dalmatinskoj zagori. Pri tom se osvrćem i na ostale, gore navedene aspekte u cilju obezbjeđenja holističkog pristupa da bih prikazala složenost ove kratke muzičko-poetske forme..

Namjera mi je da sa ponuđenim etnografskim tumačenjima o gangi u cjelini i isticanjem pojedinačnih muzičko-strukturalnim elementima, uz iznošenje višestranih objašnjenja uloge muzičko-poetskih struktura, njihovih značenja i vrijednosti, predstavim generalno kulturu određene društvene klase i pokušam da umanjim postojeće barijere u razumijevanju između navedene lokalne seoske tradicije i urbane zapadne kulture. U knjizi  se osvrćem i na  procese koji su doprinijeli opstojnosti gangi, te na izvjesne novije promjene. Te promjene  ne odnose se toliko na njihove muzičko-stilske odlike, koliko na mijenjanje uloge gange,  značenja, kao i percepcija o njenoj društvenoj pripadnosti, od pripadanja  jedinstvenom  seoskom stočarskom društvu,  do njenog  simboličnog  isticanja   u etnički podijeljenim   sredinama, do kojih je došlo tokom nedavnih ratova u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini.

Kako sam u predgovoru navela, i sama sam zauzimala urbanu stranu doživljavanja gangi, jer se i kao etnomuzikolog nisam odmah oslobodila principa primjene civilizacijskih vrijednosti ‘visoke kulture’ Zapada na ekspresivne oblike seoske tradicije. Naime, prvobitno nisam bila svjesna u kolikoj mjeri izvođači gangi i drugih seoskih pjesama imaju razvijene rafinirane spoznaje o tome kako njihovi muzički oblici treba da zvuče, te da i oni posjeduju vlastitu teorijsku svijest o strukturi gange, tj. o osnovnim elementima njenog stila pjevanja. Stoga su terenska istraživanja  gange u njenom direktnom socioekonomskom i ambijentalno-geografskom okruženju i cjelokupnom kulturnom ozračju, postala najznačajniji dio mog rada. Pri tome sam snimala gange i ostale muzičke oblike iz repertoara seoskih zajednica, slijedila izvođače na planinskim pašnjacima, ali i na festivalima folklora, pratila ponašanja pjevača i njihovih aktivnih slušatelja prilikom pjevanja i vodila iscrpne razgovore s njima o svijesti u vezi sa muzičkim i van-muzičkim značenjem gangi, njihovim teorijskim konceptima i stupnjem vlastite osviještenosti o vrijednostima gangi.

Ova knjiga iznosi etnografske spoznaje o gangama stečene prvenstveno u okviru terenskog istraživačkog rada obavljenog sredinom 1970-ih za potrebe pisanja doktorske disertacije, ali i u toku daljeg praćenja istog oblika do 1992. u svrhu produbljivanja uvida o gangama, preispitivanja i ispravljanja nekih vlastitih stavova, i uviđanja izvjesnih promjena, uglavnom vezanih za njihov status u društvu, pripadnost i daljnju opstojnost pod izmijenjenim okolnostima života. Mada je prvobitna namjera u sadašnjem projektu bila izdati prevedenu disertaciju, napisanu prije 40 godina, dinamičnost kulturnih promjena i burna sociopolitička dešavanja na ovom prostoru u posljednje tri decenije neminovno su me navele da pišem ‘prerađenu’ studiju monografskog tipa i da iznesem i neke novije spoznaje o gangama sa većom slobodom izlaganja osobnih stavova. Osim toga kasniji direktni susreti sa brojnim drugim svjetskim muzičkim žanrovima i fenomenima i uvidi u teorijske trendove u antropologiji i etnomuzikologiji navodili su me na dalja razmišljanja o gangama i ishodila dodatna razumijevanja i stavove o njima. Ipak, okosnica moga pisanja o gangama, bilo da je riječ o disertaciji, ili nizu mojih objavljenih članaka sa pojedinačnim diskusijama o specifičnim problemima i temama iz domena gange i seoske muzičke prakse Dinarske zone, ili pak, o ovoj knjizi kao posljednjem stadiju mog pisanja o gangama, zasnivaju se prvenstveno na istraživanju iz 1970-ih. Ishodište ove istraživačke djelatnosti je iznošenje mnoštva akumuliranih informacija na osnovu zvučnih snimaka, zapisanih opservacija o izvođenju gangi, izrađenih muzičkih i tekstualnih transkripcija i strukturalnih muzičkih analiza, koje izlažem uz etnografski tekst sa namjerom da prikažem gange što potpunije.

Uz društvene, estetske i strukturalne aspekte  etnografskog prezentiranja gange nameće se kao imperativ iznošenje historijskog aspekta, jer kako George E Marcus ističe u svom radu “Contemporary Problems of Ethnography in the Modern World System“ (1986: 165) “Etnografije su uvijek bile pisane u kontekstu historijskih promjena.“  U postojećim radovima nekih autora o gangama informacije historijske prirode izložene su na nivou usmeno iznošenih tumačenja vremenskog i prostornog porijekla tog žanra. Naime, s obzirom na nedostatke ranih pisanih informacija o gangama i o tradicionalnoj narodnoj muzici uopće, sadašnji istraživači su u situaciji da rekonstruiraju historiju u dijalogu sa pripadnicima seoskog društva, pa sam se i ja našla u toj ulozi, uzimajući u razmatranje razne pojavne i morfološke komponente gange, povezujući je sa relevantnim procesima u društvu kojem pripada. Historičnost uvijek  navodi na prošlost, u ovom slučaju na tretman gange kao tradicionalne, ili izvorne, starinske, arhaične, pa čak i iskonske pjesme, ovisno od načina i svrhe predstavljanja ovog  muzičkog žanra među autorima.

Uz historijski pristup u kojem se ističe potreba tumačenja hipoteza ili odgovora o periodu i lokalitetu nastanka gange, neminovno se nadovezuje i etimološko tumačenje riječi ganga. O tome se diskutiralo u većini objavljenih radova o gangama. U mnogim radovima naglašeni su subjektivni pristupi tumačenjima gangi autora koji su po rođenju povezani sa područjem izvođenja ovog žanra, pa je često bilo neophodno preispitivanje njihovih stavova. Pri tome su opet saznanja etnografske prirode stečena na terenu, ali i historiografska preispitivanja relevantne građe bili ključni pri valorizaciji objavljenih informacija i stavova, koje iznosim u posebnom poglavlju ove knjige. I komparativni analitički postupci, tj. poređenja specifičnih muzičkih elemenata gangi, i tehnike njihovog izvođenja sa ostalim postojećim tradicionalnim muzičkim oblicima, kao i sa pjevanjima u drugim obližnjim društvima i kulturama, donekle su doprinijeli historijskim tumačenjima šire kulturne povezanosti gange.

Objektivno pisanje o nematerijalnoj seoskoj narodnoj kulturi, osobito o muzici, prilično je težak posao, pošto se radi o oblicima usmeno prenošenog seoskog duhovnog izražavanja, koji se ne mogu vidjeti, niti opipati i koji su pri svakoj izvedbi izloženi izvjesnim promjenama. Sami interpretatori pružaju dosta šture i spoznajno ograničene podatke o oblicima svoje nematerijalne kulture, ukoliko se ne insistira na ‘dubinskom’ obrazlaganju onoga što oni izvode, što im je u njihovoj kulturi namijenjeno, te što i kako to oni doživljavaju. Osim toga, sve do nedavno oblici tradicionalne kulture su se ignorirali u intelektualnim krugovima, ili su se tumačili nedovoljno precizno da bismo mogli objektivno pratiti historijski tok i dinamiku njihovog razvoja. Istraživači su u svakom momentu u opasnosti da usvoje i iznesu upitne informacije, koje, mogu da vode do pogrešnih zaključaka. Načini tumačenja uvelike ovise od stručnosti i moralne svijesti samih autora objavljenih tekstova o gangama koji svojim pisanjem i djelovanjem osvjetljavaju nepoznanice, ali nekada mogu i da zavedu na pogrešan put interpretiranja. To je na ovim prostorima naročito opasno kada se radi o političkoj instrumentalizaciji nekog ‘naivnog’ oblika nematerijalne kulture, kao što je to ganga, pjesma lirske prirode, koja po svom izvornom značenju i funkciji ima za cilj da zabavi i razonodi i da svojim zvukom spaja ljude, bez obzira tko je izvodi i sluša, a ne da ih dijeli.

Kulturalna antropologija upućuje istraživače na ‘samo-reflektirajuću’ kontrolu vlastitog razumijevanja i interpretiranja onoga što proučavamo, stojeći uvijek u dijalogu sa informantima iz kulture, u cilju što objektivnijeg tumačenja odabranog predmeta istraživanja. Moj cilj je predočiti u ovoj knjizi i proces sticanja spoznaja u komunikaciji sa predstavnicima markirane kulture i prezentirati ga u obliku etnografskog skripta u kojem obrazlažem ne samo šta sam pronašla, nego i kako sam došla do spoznaja. Pri tom izlažem i vlastite probleme u vezi sa sticanjem saznanja o gangama, kao i procesa otklanjanja spoznajnih barijera vezanih za kulturu seoskog društva.

Proučavanju gangi pristupila sam prvo na uskom području sjeverne Hercegovine da bih uskoro utvrdila i obuhvatila cijelu, teritoriju na kojoj se ganga pjevala, šireći postupno krug kretanja i stečenih spoznaja. U naslovu disertacije ove oblasti rasprostiranja gangi objedinila sam pod jedinstveno ime bivše države Jugoslavije, da bih ih zatim u tekstualnom sadržaju preciznije geografski locirala na užu Dinarsku zonu.

U ranije naznačenim regijama u periodu mojih istraživanja gangi 1970-ih mnogi elementi tradicionalne seoske kulture već su bili ugroženi zbog intenzivnih društvenih i ekonomskih promjena, osobito zbog procesa industrijalizacije, te prisilnog ili dobrovoljnog iseljavanja seoskog stanovništva u gradove, kao i njihovog odlaska na rad u zapadno-europske zemlje. Međutim, oblici tradicionalnog, tj. starinskog pjevanja, sviranja i igranja, pokazivali su veliku vitalnost i održavali se i dalje u živoj praksi ili u sjećanju seoskih izvođača. Odolijevali su i prethodnim promjenama državnih sistema, opirali se političkim pritiscima za njihovim napuštanjem i obrazovnom i medijskom procesu nametanja zapadne i popularne kulture. U tom periodu neki oblici seoske muzičke prakse imali su moć prodiranja u susjedna seoska područja, pa čak i u urbane sredine, mada su tamo nailazili na odbojan odnos. Pri tom prvenstveno mislim na gange i na oblike bećarca, tj. na bas pjevanja. Najviše su se spontano izvodile u izvornim prilikama i ambijentima  Ukoliko bi gange bile uvrštene u programe festivala i smotri folklora onda bi se  uvijek radilo o sebi svojstvenim izvedbama koje su oblikovali i kontrolirali sami izvođači, ne dozvoljavajući intervencije stručnjaka. Osim toga gange se nikada nisu pjevale u aranžiranom ili prekomponiranom obliku.

Navedena teritorija rasprostiranja pjevanja gangi je relativno prostrana. Ona obuhvata područje gdje se stanovništvo od starina bavilo seminomadskim stočarenjem sa karakterističnim ljetnim kretanjima iz nižih suvih predjela ka planinskim pašnjacima. Te cikličke sezonske migracije u ustaljenim pravcima kretanja i specifičan ritam produktivnog ekonomskog djelovanja, koji su se donekle razlikovali u odnosu na druge okolne oblasti, postali su ambijentalno okruženje pjevanja gangi. U međuvremenu mnogi planištari, tj. seminomadski stočari zamijenili su stočarstvo sa zemljoradnjom krajem 19. stoljeća, osobito u periodu između dva Svjetska rata, ili su našli trajno zaposlenje u obližnjim gradskim sredinama. Usprkos promjenama ekonomske osnove života, oni su ostali posvećeni pjevanju i dubokom doživljavanju gangi, jer je to bila čvrsta poveznica sa njihovom prošlošću i identitetom.

Još u vrijeme mog proučavanja gangi u 1970-im godinama one su u svojim seoskim sredinama predstavljale najčešći i najpopularniji žanr narodnog pjevanja, jer su pobuđivale među pjevačima i aktivnim slušateljima duboke emocije, prvenstveno osjećaje pripadnosti i zajedništva – regionalno-ambijentalnog, generacijskog i rodnog. Među onim slušateljima koji nisu imali, ili još uvijek nemaju sposobnost da ovo iskuse, gange se doživljavaju kao ‘nekultivirano’, ‘primitivno’ ili ‘divlje’ pjevanje, ili čak kao ‘vikanje’ i ‘zavijanje’ (asocirano na zavijanje vukova), pogotovo kada se radi o silovitim muškim gangama i, generalno, kao ‘nemuzički zvuk.’ U tom slučaju naglašene muzičke odlike gangi, koje su najcjenjenije na njihovoj teritoriji, doživljavaju se kao najodbojniji elementi zvuka među pripadnicima gradskih sredina, tj. među sljedbenicima zapadne muzičke kulture. Kritičari gangi navode još da je to neorganizirani zvuk sa kojim pjevači iskazuju da nisu sposobni pjevati ‘čisto’ u ‘normalnom’, tj. u zapadnom tonskom sistemu.

Tokom dvadesetog stoljeća pojavili su se radovi nekolicine etnomuzikologa iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i inozemstva u kojima su iznesene spoznaje o gangama u smislu muzičkih odlika. Mada se u njihovim radovima zapažaju izvjesna neslaganja u tumačenjima porijekla gangi, i etimološkog značenja naziva, kao i strukturalnih odlika, ovi radovi su mi poslužili kao literarna polazišta pri ispitivanju i interpretiranju vlastitih saznanja, stečenih tokom terenskih istraživanja.

Kratka definicija gange zasniva se na odlikama koje su zajedničke u svim selima Dinarske zone bez obzira na etničko-konfesionalnu pripadnost stanovništva. Ona se svodi na slijedeće:

Gange karakterizira izvođenje u malim grupama od tri, četiri ili pet pjevača iste rodne pripadnosti. U njima su uvijek sadržane dvije kratke sekcije. Prvu izvodi samo jedan pjevač, kao vodeći glas, koji iznosi često improvizirani tekst pjesme, dok se u drugoj sekciji pridružuju prateći glasovi, izgovarajući po značenju neutralne vokale a, e, o, pri čemu kreiraju višeglasno tj. polifono sazvučje. U tim polifonim pjesmama, uglavnom dvoglasnim, rjeđe troglasnim, sazdanim na rimovanom deseteračkom dvostihu, kao poetskoj cjelini, dominira interval velike sekunde, koji se u svom kulturnom okruženju doživljava kao skladno, tj. konsonantno sazvučje. U drugom, grupnom dijelu pjevanja gangi ispred osnovnih tonova na gore navedenim vokalima izvode se kratki ukrasni tonovi u vidu artikuliranih predudara. Upravo ovi kratki ukrasni tonovi glavna su odlika ganga stila, jer nisu zastupljeni u drugim oblicima tradicionalnog polifonog seoskog pjevanja na naznačenom području, dok po ostalim navedenim elementima dijeli zajedničke odlike s oblicima starije muzičke prakse Dinarske zone.

Cilj mog proučavanja nije bio samo analizirati gange kao muzičke forme, koje postoje same po sebi. Gange su društveni produkt, te sam smatrala neophodnim postići razumijevanje njihovih specifičnih muzičkih struktura u odnosu na društvo i generalno kulturu njihovih izvođača. U svojim radovima, pa i u ovoj knjizi gange tumačim kao soničnu refleksiju ustroja malih seoskih zajednica i njihovih kulturnih iskustava i vrijednosti. Nastojala sam da utvrdim stvaralačke muzičke sisteme i načine operiranja zakonitosti unutar tih sistema koji kreativno odražavaju društvo iz kojeg potiču. Pošto sam ustanovila da predstavnici ove seoske kulture nemaju problema sa razumijevanjem zvuka i značenja vlastite muzike, to sam težila da sama shvatim u čemu je bit naglašene vrijednosti ove muzike i da te spoznaje objektivno prenesem pripadnicima urbanog društva i šire, u druge dijelove svijeta. Istraživanja su me navela na potvrdu stava mog mentora Johna Blackinga da „esencijalne razlike u muzici jednog društva i drugog mogu biti društvene, a ne muzičke“(1973: 102.).

Stoga sam tumačenju gange pristupila sagledavajući je prvenstveno kao društveni produkt, uvažavajući stavove društvenih zajednica o ovom muzičkom žanru, kao i o drugim muzičkim oblicima istog i obližnjeg seoskog područja. Iz tog razloga nije bilo dovoljno istraživati i isticati samo mišljenja izvođača, nego je trebalo upoznavati i uvažavati i stavove slušatelja među kojima se gange izvode, jer su gange uvijek nekome upućene. Naime, svi članovi seoske zajednice razumiju veoma dobro sadržaj i značenje njihove muzike i svi su sposobni vrednovati kvalitet njihovih gangi, čak i ako ih oni sami nikada ne pjevaju. Ti aktivni slušatelji prepoznaju i cijene različite nijanse u interpretiranju ganga stila i mogu da detektiraju lokalni identitet izvođača po njihovom zvuku, tj. načinu pjevanja, čak i ako ih čuju sa veće geografske udaljenosti. Njihove percepcije zvučnog sadržaja, estetskih vrijednosti i spoznaje o značenjima pjesama su gotovo jednako senzitivne kao i kod pjevača.

Doživljajno jedinstvo gange  navelo me je na pretpostavku da se tu radi o duboko ukorijenjenoj vrsti tradicionalnog vokalnog izražavanja, koje se ovdje njegovalo i prije nego što je došlo do etničkog raslojavanja, baziranog prvenstveno na konfesionalnim razlikama. Naime, gange ispoljavaju zajedničke ekspresije u malim seoskim egalitarnim zajednicama, u kojima su svi članovi dijelili manje ili više iste okolnosti življenja i kulturu, bez obzira na etničko-konfesionalnu pripadnost. Iz tog razloga pristupila sam tumačenju gange kao značajnom zvučnom odrazu tradicionalnog sociokulturnog zajedništva u užoj oblasti Dinarske zone, usprkos ispoljavanjui nekih novijih izražajnih komponenti.

Svi analitički postupci u ovoj knjizi, bilo da se odnose na tumačenje društva i kulture u okruženju gangi ili na njihove muzičke strukture, međusobno su ispreplitani, jer tako egzistiraju i zastupljene komponente gangi pri njihovom manifestiranju. Ukratko, u ovoj knjizi  gange su predmet  holističkog tumačenja, tj. razmatranja iz raznih uglova, sagledavanja iznutra i izvana, te prezentiranja njihovih vrijednosti sa muzičkih i nemuzičkih aspekata.

1 Saglasnost za studije na The Queen's University of Belfast trebala sam dobiti od Radio Sarajevo, a nakon negativnog odgovora obratila sam se na sve nivoe RTV Sarajevo, Ministarstvu kulture Republike Bosne i Hercegovine, i Republičkom Socijalističkom savezu. Na kraju, nakon nekoliko negativnih odgovora po datoj 'sugestiji sa strane' dobila sam saglasnost za odlazak na 'neplaćeno odsustvo' što je bilo u suprotnosti sa postojećim pravilnikom RTV Sarajeva. Pred polazak bila sam upozorena da u disertaciji ne smijem ništa napisati, što bi bilo 'apolitično' i moglo 'štetiti ugledu SFRJ-a'.

2 Etnomuzikolozi  su stručno djelovali pri Savezu udruženja folklorista Jugoslavije (SUFJ), osnovanog 1952,  u okviru kojeg su se  redovito održavali godišnji kongresi, svaki put u drugoj republici ili pokrajini, a izlagani radovi etnologa, folklorista, etnomuzikologa, etnokoreologa i teoretičara narodne književnosti objavljivali su se u godišnjem zborniku sa nazivom Radovi.  SUFJ  je isticao  jaku  političku orijentaciju istočno'europskog političkog bloka