Ivan Lovrenović

Historijska misao, god. VI, br. 6 (2020), Tuzla 2021.

Apstrakt: Ovaj rad je posvećen odnosu dva za bosansko srednjovjekovlje tipična i specifična fenomena: bosanskih krstjana, tj. Crkve bosanske i srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika stećaka. Tokom razvoja historiografije o oba fenomena, prošle su faze od njihovog gotovo automatskog povezivanja i naglašavanja ekskluziviteta u upotrebi, do današnjeg stanja kada znamo da su bili povezani, ali također znamo i da nisu egzistirali isključivo jedan u drugome. Materijal na kojem je vršena analiza jesu epitafi na stećcima koji su potvrđeni da pripadaju članovima Crkve bosanske, ali i onima za koje su u historiografiji samo predložene teorije o pripadništvu, kao i stećci na kojima se nalaze simboli štapa i knjige, u literaturi prepoznati kao statusni elementi duhovnih osoba bosanskog srednjovjekovnog društva.

Ključne riječi: Crkva bosanska, krstjani, stećci, epitafi, simboli, štap, knjiga.

 

Dvije karakteristike koje potpuno razlikuju srednjovjekovnu Bosnu od ostalih europskih država i društava tog vremena jesu bile Crkva bosanska, te nadgrobni spomenici – stećci. Stoga ne čudi što je često dolazilo do njihovog direktnog povezivanja, pa čak i pronalaženja neutemeljenog ekskluziviteta između ova dva fenomena.[1] Danas, moderna historijska nauka pozitivno je zaključila da su stećke, kao način obilježavanja grobnih mjesta, koristile sve tri konfesije kršćanske vjere u srednjovjekovnoj Bosni, no mit o njihovoj isključivoj pripadnosti krstjanima i dalje, usljed manjkavog obrazovnog sistema i raširenosti ideologija, opstaje i ostaje dominantan u osnovnom obrazovanju i ''općem znanju'' o ovim temama.[2]

Zapravo, prvi koji je doveo stećke u direktnu vezu sa Crkvom bosanskom bio je engleski tada novinar/informator Arthur J. Evans, kasnije slavni arheolog koji je otkrio minojsku kulturu na Kreti, koji je kroz Bosnu putovao u posljednjim godinama osmanske vlasti na ovim prostorima, baš u vrijeme izbijanja velikog ustanka iz 1875. godine i koji je u svojoj knjizi Through Bosnia and the Herzegovina on foot during the Insurrection, August and September 1875, zapisao slijedeće riječi kojima je označio početak jedne historiografske interpretacije, koja će uskoro prerasti u mitografski konstrukt:

„Tako glas tradicije i značajna podudarnost ovih grobova sa vidnom karakteristikom bogumilske religije približuju datum njihovog podizanja, a sve skupa ukazuje na isti zaključak. Potrebno je ovom još dodati lokalitet i kvantitet prastarih grobova. Prilikom našeg putovanja kroz Bosnu naišli smo na mnoga mesta gde su se nalazili ovi interesantni spomenici. Oni su se obično nalazili daleko od gradova, u planinskim klisurama, gde su retko putovi, u pustinji, jednom rečju tamo gde su se bogumili sklanjali od rimokatoličkih tlačitelja. Usamljen položaj ovih grobova podseća na reči Raphael of Volaterra, koji kaže da manihejska bratstva žive u zaklonjenim dolinama između bosanskih planina. Poznata je već posebna situacija ovih sekta. Možda su ih i njihova načela, inače protivna tradiciji, pripremila da sa dobrodošlicom prime muhamedanca mesto rimokatoličkog gospodara i da tako favorizuju proces renegacije, dajući nam tako slovensko pleme Pnorokovih vernika, poturčenjaka. Nije li, možda, ovo bio razlog što su očuvani ovi brojni spomenici, baš u doba kada su, po dolasku Turaka, zbrisani svi drugi spomenici u Bosni.“[3]

Teško je reći u kojoj mjeri je Evansovoj tvrdnji doprinijelo loše poznavanje prošlosti kod domaćeg stanovništva, a koliko piščeva mašta, no, ono što je sigurno jeste da niti jedan od starijih tekstova koji su spominjali stećke, bilo da su oni franjevačke provenijencije, bilo da pripadaju putopisnoj literaturi, ne sadrži sličnu tvrdnju. Moderna nauka o stećcima, naročito nakon iscrpnih analiza Dubravka Lovrenovića, jasno stoji iza neoborivog i potpuno logičnog stava o interkonfesionalnosti ovih nadgrobnih spomenika.[4]

Problemu odnosa Crkve bosanske i stećaka se u historiografiji pristupalo uglavnom, ili u okviru obimnijih sinteza o bilo kojoj od dvije teme, gdje je ovaj odnos zapravo samo jedan segment koji nije mogao dobiti dužnu pažnju, ili tek sporadično u okviru nekog od njegovih segmenata. Kompletna slika do kakve je moguće doći na osnovu opstale izvorne podloge još uvijek nije ponuđena. Jedan od razloga svakako je i zbog problema u izboru kriterija na osnovu kojih će se pokušati doći do poveznica o ova dva jako značajna segmenta bosanskog srednjovjekovlja. Dugo se vremena u historiografiji, čak i nakon spoznaje o multikonfesionalnom karakteru stećaka, razmišljalo o prisustvu križeva na stećcima kao odlučujućem kriteriju u ocjenjivanju konfesionalne pripadnosti pokojnika. Generacije historičara su bile pod uticajem pisanja Aleksandra Solovjeva i njegovog, upravo ovoj temi posvećenog rada iz 1948. godine.[5] Međutim, sve više dokaza je govorilo u prilog suprotnoj tvrdnji – da upotreba križa nije bila strana bosanskim krstjanima.[6] Dakle, taj dio istraživanja se slobodno mogao izbjeći u našem pristupu. Drugi mogući kriterij za analizu bi mogao biti rasprostranjenost stećaka na teritoriji koju su kontrolisale velikaške porodice lojalne krstjanskoj konfesiji. Međutim, iako se definitivno zna pripadnost npr. Pavlovića, dugo vremena Kosača i Hrvatinića ''bosanskoj vjeri'' ipak je bi takav uzorak za analizu bio previše ambivalentan, ne bi mogao uzeti u obzir rezultate franjevačke misije širenja katoličanstva, a naročito bi teško bilo povući i granice na tim teritorijama. Iz ovih razloga, odlučili smo se da kao materijal za analizu uzmemo podatke za koje barem donekle možemo naći potvrdu u vremenu kada su oni nastajali. Kada su u pitanju stećci, takvi podatci mogu biti samo slovni i slikovni izvori na samim kamenim plohama ovih nadgrobnih spomenika, odnosno sadržaj upotrebljenih epitafa i simbola.

 

EPITAFI NA STEĆCIMA PRIPADNIKA CRKVE BOSANSKE

Epitafi su historičaru najdragocjeniji podatci u kompletnoj disciplini proučavanja stećaka. Oni sadrže posljednje misli, molitve i informacije o pokojniku koje su on lično ili njegova porodica željeli da ostave u spomen budućim generacijama, ili u nadi za uspješnim zagrobnim životom. Specifičan odnos prema smrti srednjovjekovnog stanovnika bosanskohercegovačkih prostora rezultirao je nastankom stećaka kao posebnih nadgrobnih spomenika, koji nisu imali uzora u bližem ili daljem susjedstvu. No, taj odnos je posebna tema koju nećemo ovom prilikom otvarati. Osnovni cilj ovog dijela članka jeste da na jednom mjestu grupiše sve epitafe koji se mogu dovesti u vezu sa pripadnicima Crkve bosanske i krstjanima kao vjerskom zajednicom.

- epitaf gosta Milutina Crničanina -

Va ime tvoje prečista Trojice! Gospodina gosta

Milutina bilig, rodom Crničan. Pogibe ino, negoli

milosti božijeji. Žitije: A žih u časte bosanske gospode.

Primih darove od velike gospode i vlastele i od grčke

gospode. Avse znano!

Prvi od dva najznačajnija stećka za pokušaj odgonetanja odnosa pripadnika Crkve bosanske i stećaka kao reprezentanata svijesti o zagrobnom životu. Sadržajno, epitaf gosta Milutina, sadrži samo dvije vjerske formule. Prva se odnosi na spomena prečiste Trojice.[7] Druga vjerska formula se odnosi na ''pogibelj u milosti Božijoj'', što je u historiografiji već prepoznato kao česta formula i na dalmatinskoj obali u latinskoj varijanti: defuncto dic miserer Deus.[8] Ovo je tek jedan od 14 sačuvanih epitafa koji kombiniraju informacije o sakralnoj i profanoj strani života pokojnika.[9] Jedan je od najreprezentativnijih primjeraka ovih nadgrobnih spomenika uopće. Riječ je o stupu visine preko 2,5 metra, ukrašenom sa sve četiri strane, koji se nalazio na lokalitetu Humsko kod Foče. Stotine godina mira koje su uživali posmrtni ostaci ovog istaknutog člana crkvene hijerarhije Crkve bosanske, narušeni su prizemnim težnjama lokalnih seljaka koji su u potrazi za blagom raskopali grob 1933. godine.[10] Srećom, sam monolit je naredne godine prenesen u Zemaljski muzej i tako spašen od vjerovatnog nestanka, iako mu prema trenutnom stanju, nimalo ne gode atmosferilije urbane metropole 21. stoljeća. Ovaj stećak je Marko Vego datirao u 1318. godinu, kada je navodno gost Milutin stradao nesretnim slučajem u toku pohoda Mladina II Šubića na teritorij srpske države.[11] Prema ovom tumačenju, Milutin bi bio najstariji imenom poznati gost Crkve bosanske, međutim, kompletna teorija se bazira na podatku da se slični motivi lava i zvjezdice kao na brokatnoj haljini pronađenoj u Milutinovom grobu, nalaze i na jednoj haljini iz Palerma sa početka 13. stoljeća. Ovo je prilično nategnuto objašnjenje, dok je povezivanje sa navodnim pohodom bana Mladina II Vegina konstrukcija koja nije bazirana niti na jednom mikrotragu u izvorima.[12] Smatramo da bi i definitivno trebalo da se prestane sa ovim datiranjem. Nivo izrade stupa gosta Milutina i njegovih ukrasa nam daleko logičnijim čini pretpostavku da je stećak izrađen nekada u 15. stoljeću. Također, prikaz na stećku osobe obučene u tipični redovnički habit sa užetom oko pojasa, jedan je od dokaza kakvu su nošnju sami krstjani nosili. Upravo je simbolika ukrasa, pogotovo prisustvo čovjeka sa štapom i knjigom u ruci, osnovna vrijednost ovog nadgrobnog spomenika. To je referentni dokaz o upotrebi ovih simbola na nadgrobnim spomenicima pripadnika krstjanskog crkvenog reda, onaj podatak koji omogućuje dalje, ne tako očito, povezivanje krstjana i stećaka.

Svakako je potrebno osvrnuti se i na podatke o odnosu članova hijerarhije Crkve bosanske prema svjetovnim dobrima do kojih se došlo zahvaljujući epitafu i simbolima na stećku i grobnim ostatcima gosta Milutina. Iako je grob vandalski opljačkan, ipak su u njemu pronađeni ostatci brokatne haljine, na kojoj su zlatnim nitima bili izvezene predstave psa, medvjeda i zvjezdica.[13] Kovčeg u kojem se nalazilo pokojnikovo tijelo bio je izrađen od orahovog drveta i dan danas jednog od najskupocjenijih materijala za ovu upotrebu.[14] Sem toga, sam je gost Milutin u svom epitafu, dakle, poruci za koju se odlučio da ga predstavlja u svim budućim vremenima, svojoj vječnoj biografiji, smatrao bitnim da istakne kako je primao darove od velike gospode i od vlastele i od grčke gospode. Daleko je ova činjenica od navodnog prezira prema materijalnom bogatstvu koje bi pripadnici Crkve bosanske, kao sljedbenici dualističkog učenja, trebali da pokorno slijede.[15] Spomenuta ''grčka gospoda'' bi prema nekim autorima mogli biti plemići iz Bizanta, ili čak i domaća vlastela koja je pripadala krstjanskoj konfesiji.[16] Druga opcija se čini najmanje logičnom, jer, ko bi u tom slučaju bila ranije spomenuta ''velika gospoda'' i ''vlastela''? Dok su zabilježeni odnosi sa Bizantom u ovom periodu bili jako rijetki i teško je povjerovati da su se odvijali u toj mjeri da ih gost Milutin smatra značajnim za spomenuti u svom epitafu. Najlogičnijom nam se čini varijanta da se zapravo radi o vlasteli sa druge strane Drine, tj. sa područja srednjovjekovne Srbije, sa kojima je Milutin i zbog činjenice da je živio na području Foče morao biti u daleko češćem kontaktu.[17] Također, u historiografiji je istaknuto i plemićko porijeklo gosta Milutina, vidljivo iz gornjeg natpisa.[18]

- epitaf gosta Mišljena -

A se leži dobri gospodin gost Mišljen komu biše

priredio po uredbi Avram svoje veliko gostoljubstvo.

Gospodine dobri, kada prideš prid gospodina našega

Isusa Hrista jednoga, spomeni i nas svojih rabov.

Pisa Gramatik.

Za razliku od natpisa na stećku gosta Milutina, epitaf gosta Mišljena, nema biografskih detalja iz kojih bismo nešto saznali o društvenom statusu ovog pripadnika Crkve bosanske, no, zato ovaj tekst obiluje duhovnim formulama. Svakako je najznačajnija starozavjetna sintagma – Abrahamovo krilo. Koncept je poznat još iz predkršćanskog judaizma i  predstavljao je mjesto na kojem su nakon smrti tijela, duše bile upokojene i čekale proživljenje na Sudnjem danu. Važnost upotrebe ove sintagme naglasili su još Maja Miletić i Dubravko Lovrenović,[19] argumentirajući da se radi o jednom od doista nepobitnih dokaza da bosanski krstjani nisu odbacivali Stari zavjet, kao što su to radili dualistički pokreti u Europi njihovog vremena. Ova teza je tačna utoliko da su katari i drugi srednjovjekovni dualisti osuđivali Abrahama, kao i Mojsija, Jakova i druge starozavjetne očeve kao Sotonine agente na ovom svijetu, međutim, sama sintagma se može pronaći i u Novom Zavjetu, kada se, istina jedini put, spominje u Evanđelju po Luki 16,22: „Kad umrije siromah, odnesoše ga anđeli u krilo Abrahamovo ...''. Daleko je zanimljivije pratiti reakcije na ovaj natpis autora koji smatraju da su bosanski krstjani pripadali dualističkim učenjima, čiji je stav prema starozavjetnim prorocima već naveden. Oni se kreću od potpune konstrukcije i ''humanizacije'' Abrahama kao kod Truhelke, [20] njegovog spretnog izbjegavanja kao kod Ćoškovića,[21] ili potpunog ignoriranja kod Ćirkovića, do smišljanja teorija o krstjanskom napuštanju starog bogumilskog doketizma ili o navodnoj praksi krstjana da nisu odbacivali SVE starozavjetne patrijarhe.[22] Još jedan jak dokaz pravovjernosti u natpisu gosta Mišljena jeste pozivanje na Isusa Hrista jednoga, kao najvažnijeg garanta sudbine ljudske duše u zagrobnom životu.[23] Ova se sintagma uzima kao ozbiljan argument protiv navodnog dualizma bosanskih krstjana.[24]

- epitaf Petka krstjanina -

bočna strana: Postavih bjelig za života, a čekah smrti u Sokolu, a u

miloga gospodina vojevode Stjepana koji me pošteno

hranjaše. A Bog neka njegovu dušu shrani u Višnjem

Jerusalimu. Ja Petko krstijanin.

čeona strana: Bože, ja Petko

krstijanin, (pri-) mi dušu moju - braćo i družino

molim vas ne gazite mimo idući jer sam ja bio kao i

vi a vi ćete biti kao i ja smrtni.

Iz natpisa vidimo da je krstjanin Petko sam sebi pripremio ovaj stećak, dok je još uvijek bio živ, što je jasan dokaz važnosti koju su zagrobnom životu pridavali pripadnici ovog samostanskog reda. Budući se Stjepan Vukčić Kosača spominje kao vojvoda (iz geografskih argumenata nemamo razloga da posumnjamo u nekog drugog vojvodu Stjepana), očito je Petko ovaj zadatak izvršio nekada u periodu između njegovog uzdizanja na čelo porodice Kosača 1435. godine, te njegovog prisvajanja titule hercega 1448. godine. Također, ovaj epitaf nam je jasan pokazatelj da je na Šćepan-Polju, tj, sastavu rijeka Pive i Tare, a na području današnje Crne Gore, egzistirala krstjanska zajednica, najvjerovatnije naseljena u nekoj lokalnoj hiži. Interesantno je da Šefik Bešlagić i Gordana Tomović kod čitanja ovog teksta nisu prepoznali upotrebljenu skraćenicu za Jerusalem, pa su jako važan dio teksta: ''A bog neka njegovu dušu shrani u Višnjejm Jerusalimu'', pročitali prilično nerazumljivo: ''a Bog njegovu dušu (u)sahnuvšem jer sam ja ...''.[25] Ispravno čitanje natpisa prva je ponudila dr. Lejla Nakaš na konferenciji ''Šefik Bešlagić i stećci'' 2014. godine.[26]

Za našu temu posebno je zanimljiva bočna strana natpisa, tj. spomen ''Nebeskog Jerusalema''.[27] Riječ je o konceptu koji se ponajviše spominje u Knjizi Otkrivenja Novog Zavjeta,[28] ali je prvobitno spomenut u starozavjetnoj Knjizi psalama, preciznije Pjesmi stepenica, kao i Ezekielovoj knjizi i Knjizi o Zahariji. Ovo je jako lijep primjer ne samo shvatanja zagrobnog života, odnosno odnosa prema smrti kod krstjana, nego i primjer položaja vjerskih lica na dvoru velikaša. U uvodu svoje knjige, Jelena Erdeljan donosi jako poučan opis značaja koncepta Jeruzalema za srednjovjekovnog čovjeka: „Jerusalem represents the fundamental topos of medieval civilization, an axis of self-definition of homo medievalis and a point of reference by which and in relation to which his world is oriented and defined, both in spiritual and spatial terms. From the point of view of the Judeo-Christian civilization, it is the absolute, the nucleus, the centre, umbilicus mundi, point of issue and return, beginning and end. Therefore, as a topos, Jerusalem also implies the point of sublimation of time and space, the point of connection between heaven and earth and, consequently, the point of gravitation of all creation. In medieval Christian culture the idea of Jerusalem represents the epitome of all supreme virtue and is the embodiment of the ideal conjunction of earthly and heavenly realms.“[29]

- epitaf gosta Raškoja -

[A s]e lež [i Rado ....]naić [na svoji zemlji] na [plemenito]j.

Postaviše na njemu kamen novi --- i gost i Ra[š]koe i Radoe s[i]n

Stećak pronađen u selu Košarići kod Ugljevika, potiče iz prve polovine 15. stoljeća, te je prvi put opisan od strane Truhelke.[30] Spomen ''plemenitog'' je pojačao značaj ovog inače informacijama siromašnog epitafa. Istraživače je zapravo usmjerio u veoma intrigantnu temu povezanosti Crkve bosanske i vlastele. Ćošković se naročito pozabavio ovim natpisom, a posebno intrigantna mu je bila činjenica što, iako stećak svom ocu podiže visoki činovnik jedne crkvene organizacije, na epitafu tog nadgrobnika nema duhovnih poruka, nego dominira vezanost za zemlju, tj. isticanje zemljoposjeda koji je uživao.[31] Dalje rezonovanje kako se nameće „pomisao kako je sekularizacija tako snažno zahvatila bosansko društvo i Crkvu bosansku da je misao na život nakon smrti izostajala čak i na kraju ovozemaljskog životnog puta“,[32] čini se ipak malo preznačajnim da bi se temeljilo na ovom jednom primjeru.

- epitaf krstjanina Ostoje -

A se leži Ostoja krstijan na Zguno

Veoma vrijedan stećak u kome se spominje Ostoja, očito pripadnik krstjanskog reda, ali koji uz to sadrži na sebi i simbol štapa, za koga se ranije smatralo da je rezervisan samo za visoke dužnosnike Crkve bosanske. Bešlagić, koji je prvi objavio ovaj natpis smatra da taj ekskluzivitet više neće moći biti ograničen samo na strojnike.[33] O ovoj temi će više riječi biti u drugom dijelu teksta.

- oštećeni epitaf strojnika sa lokaliteta Zgunja -

... strojnik

Svega dvadesetak metara udaljen od prethodnog, na istom lokalitetu Zgunje u blizini Srebrenice, nalazi se još jedan stećak, po obliku slova vjerovatno stariji od prethodnog, na kojem se nalazi samo jedna riječ preostala od nekadašnjeg epitafa. Nama je značajno što ta riječ označava strojnika, dakle ispod tog stećka je sahranjen neki ''poglaviti krstjanin'', koji je nosio titulu starca ili gosta tokom svog života. [34]

            Osim gore navedenih, koji se smatraju definitivno potvrđenim vijestima o vezama Crkve bosanske i upotrebe stećaka kao nadgrobnih spomenika, još nekoliko epitafa se, barem u jednom dijelu historiografije, dovodi u sličan kontekst, iako su ponuđena čitanja natpisa često jako sumnjiva:

- epitaf anonimnog (?!) gosta u Pojskama -

V ime oca i sin(a) az Bogdan na dragaj novi kamen postavih.

a  se pisa Vukaš(i)na svom gdn rab koi me biše  veomi sbludnu zato molu

Vas gospodo ne nastupaite na nj ere čete vi biti kako on a on ne more kako vi

i da viste da ćete umriti i vsi vi domu poginuti pravi a pust mi slava će ti sliš(i)

se pisa Gošt

se p ...

Ovaj se stećak nalazi u selu Pojske, koje danas pripada općini Zenica, a geografski predstavlja granično područje između travničkog i zeničkog područja, a sasvim moguće i u srednjem vijeku granicu između župa Lašva i Brod. Danas se ploča sa natpisom nalazi u lapidariju Zavičajnog muzeja Travnik, međutim, natpis je jako teško čitljiv.[35] Prvi je pažnju na natpis skrenuo Ćiro Truhelka još 1894. godine, ponudivši premijerno čitanje, bez pokušaja analize natpisa.[36] Pola stoljeća kasnije, Jakov Krajinović nudi i novo čitanje natpisa, ali i iznosi teoriju da su u njemu spomenuta čak dvojica strojnika Crkve bosanske – gosti Vukašin, koji ''sam to priznaje u tekstu'' i Bogdan ''kojeg odaje poznavanje Svetog pisma''.[37] Vego donosi potpuno drugačije čitanje u kome se ne spominje gost, vjerovatno jer je taj dio, nažalost, otpao sa ploče.[38] Bešlagić se opredjeljuje da je u pitanju ne titula, nego lično ime Gošč, a Krajinovićevu tezu ocjenjuje vrlo duhovitom i smjelom.[39] Komplikovanost ovog natpisa vjerovatni je uzrok zašto je izostao u najnovijim sintezama o stećcima. U historiografiji o Crkvi bosanskoj ovaj se natpis također rijetko koristio.[40]

- epitaf Beoke krstjanice -

† a se leži gospoja Beoka krstijašinov(a) kći Pribisava Kosač(e) a pisa Vokaš

Ovaj natpis, kao i mnoge druge, pronašao je Šefik Bešlagić u jednom od svojih terenskih istraživanja, tačnije u selu Vlahovlju kraj Kalinovika. Originalno, Bešlagić je ponudio čitanje u kome stoji ''gospoja Beoka, krstjanicom''.[41] Ovo tumačenje ponovio je u nekoliko drugih radova, a slijedio ga je i određeni broj autora.[42] Međutim, Vego je predložio da se natpis treba čitati kao ''gospoja Beoka Krstijašinova'', te da se ne radi o ženskoj članici crkvenog reda, nego o pripadnici velikaške porodice navedenoj po muževom imenu.[43] Autori su i dalje oprezni po ovom pitanju.[44]

- epitaf gosta Milorada -

Se leži ra .... Milorad(') ... ost .... l'ko

Ovaj natpis je pronađen na stećku na lokalitetu Jazbine u blizini Bijeljine i predstavlja jedan od najsjevernije pronađenih epitafa. Teško je oštećen, prelomljen i izblijedio, pa je natpis gotovo nemoguće pročitati. Bešlagić je dio riječi ..ost.. pročitao kao titulu gosta i time ovaj stećak uvrstio na spisak nama zanimljivih nadgrobnih spomenika. [45] S druge strane, M. Babić i G. Tomović su predložili potpuno drugačije čitanje, promijenivši i ime i titulu, a pomalo nekorektno ne spomenuvši pola stoljeća stariji Bešlagićev rad: [A se leži ra]b B(o)ži M[...] [a zovom] Mioko. Tri [sina postaviše] kamen na njega.[46] Ne smatramo da područje Bijeljine geografski ne bi dolazilo u obzir kao sjedište jednog gosta Crkve bosanske (spomenuti gost Raškoje je lociran u obližnjem Ugljeviku), no, bez obzira što i drugi rad nosi mnogo pretpostavki sa sobom, ipak je očuvani natpis prilično daleko od Bešlagićeve varijante sa spominjanjem gosta Crkve bosanske.

- epitaf starca Bogavca -

Ase leži Bogavac' starac' Bolunović' s Jame.

Ase siče Grubač'.

Molu se Bože,

pomilui me milosti tvoe.

Ovo čitanje ponuđeno je kod Mandića i Šanjeka,[47] dok se u većini ostalih članaka spomenuto ''starac'' ne čita, nego uzima prvobitna varijanta koja u toj riječi vidi ime Tarah, a koju je još Truhelka predložio 1891. godine: „A se leže Bogavac i Tarah Boljunović s jame. Ase sječe Grubač“.[48] Sasvim je jasno da ovaj stećak ne možemo uvrstiti u korpus natpisa vezanih za krstjane.

 

STEĆCI SA MOTIVOM ŠTAPA I KNJIGE

Jedan od motiva na stupu gosta Milutina jeste i figura čovjeka obučenog u plemićku halju, koja gotovo sigurno predstavlja pokojnika i koja se desno rukom oslanja na štap, a u lijevoj polupodignutoj ruci nosi zatvorenu knjigu. Upravo ovi ukrasni motivi na stećcima nam mogu pomoći da identificiramo još nekoliko stećaka koji su pripadali bosanskim krstjanima.[49]

Već je davno utvrđeno da je simbol štapa, naročito onog u obliku slova T, povezan sa Crkvom bosanskom.[50] Najstariji istraživači su smatrali da su pod stećcima sa motivom štapa sahranjivani isključivo djedovi Crkve bosanske,[51] međutim neposredni dokazi, među kojima se ističe stećak gosta Milutina, svjedoče da se štap nalazio i na nadgrobnim spomenicima drugih dostojanstvenika ove crkvene organizacije. Bešlagić u jednom svom radu još proširuje krug ljudi koji su mogli koristiti štap na svojim nadgrobnim spomenicima:

„To su simboli vjerskih dostojanstvenika i nije slučajno što se nalaze baš na spomenicima uz crkvu. Sveštena lica su u starija vremena oblčno sahranjivana u crkvi ili u njenoj blizini. Dosada se ovakav motiv tretirao simbolom djeda (»djedovski štap«), ili pak gosta, jer se našao i na nadgrobnom spomeniku gosta Milutina iz Bumskog kod Foče, dakle isključivo se pripisivao najvišim dostojanstvenicima srednjovjekovne crkve bosanske. Međutim, nedavno sam našao štap na nadgrobnom spomeniku »krstjanina« Ostoje u Zgunji blizu Srebrenice, što govori da je on u ovome slučaju oznaka najnižeg vjerskog čina. Odsada bi motiv štapa na stećcima trebalo tretirati šire - kao oznaku uopšte sveštenika srednjovjekovne crkve bosanske“.[52]

Iako je ideja o širenju kruga dostojanstvenika Crkve bosanske koji su koristili ovaj simbol na svojim nadgrobnim spomenicima očito ispravna, ne možemo se u potpunosti složiti sa gornjom izjavom. Izraz krstjanin je označavao sve pripadnike tog crkvenog reda, uključujući i strojnike, tj. one sa najvišim dostojanstvom. Dakle, ukoliko je neka osoba označena kao krstjanin, to ne mora značiti da nije istovremeno nosio i titulu starca, gosta ili djeda.[53] Ili, preciznije rečeno, svi strojnici su krstjani, a svaki krstjanin nije morao biti i strojnik. Ova činjenica je pogotovo naglašena jer je spomenuti stećak krstjanina Ostoje datiran u 16. stoljeće, kada Crkva bosanska kao institucija, a time i njeni strojnici više ne postoje, dok su se krstjani kao red još uvijek održali. Iz tog razloga je Dominik Mandić predložio naziv ''apostolski štap'' ili ''strojnički štap''.[54] Marian Wenzel se također složila sa teorijom o duhovnom sadržaju predstave štapa i knjige na stećcima.[55]

Simbol štapa je prilično ambivalentan i nezahvalno je određivati broj stećaka na kojima se nalazi. Slikovit primjer ovome je tvrdnja Šefika Bešlagića, neosporno najvećeg autoriteta u proučavanju ovih nadgrobnih spomenika, kako na prostoru današnje Srbije, nema stećaka sa simbolom štapa, dok su novija istraživanja otkrila čak njih petnaestak.[56] Broj stećaka sa simbolom štapa se u historiografiji kretao od devet, kako je navedeno kod Rengjela što je dugo preuzimano u literaturi, do broja 44 kojeg navodi Bešlagić, a preuzet je i u najnovijoj sintezi o ovim nadgrobnim spomenicima – Stećkopediji.[57] U ovom radu, mi smo ih identifikovali desetak više, no, sam taj podatak je najmanje važan, jer potrebno je utvrditi njihovu moguću povezanost sa pripadnicima Crkve bosanske.

U kasnijim fazama razvoja historiografije o stećcima, razvio se stav da je možda malo preslobodno ovaj motiv povezivati isključivo sa pripadnicima Crkve bosanske, te da on može označavati sveštenstvo uopće. Uvažavajući ovaj stav, kojeg je potencirao ponajprije prof. Lovrenović, smatramo da razmišljanje o motivu štapa trebamo odvesti još korak dalje, pa da se zapitamo koje je to sveštenstvo moglo biti sahranjivano ispod stećaka sa motivom štapa? Sa velikom dozom sigurnosti možemo pretpostaviti da franjevci to nisu mogli biti, ponajviše jer je ovaj crkveni red bio baziran na siromaštvu i neposjedovanju ovosvjetskih bogatstava, a stećci su i pored svoje raširenosti ipak bili izraz blagostanja, pogotovo oni koji su nosili ukrase ili epitafe.[58] Što se tiče pravoslavnih sveštenika, njihovo prisustvo je zasvjedočeno među vlaškim skupinama (iako prilično nesistematski uređeno), te u nekim manastirima na najistočnijim dijelovima Kraljevine. Primjer monahinje Polihranije iz Veličana svjedoči da su i lica iz pravoslavnog vjerskog miljea sahranjivana ispod stećaka, no, nemamo direktnog primjera njihovog korištenja štapa kao ukrasnog motiva. No, pravoslavnog sveštenstva definitivno nije bilo u tolikoj mjeri u centrima gdje je dominirala Crkva bosanska, naročito područjima pod kontrolom Pavlovića i sjevernim teritorijama Kosača. Iz tog razloga ćemo problemu motiva štapa na stećcima prići na dvojak način. Stoga, sve stećke sa motivima štapa u centralnim, sjevernim, zapadnim i centru bližim istočnim dijelovima Bosne na ovom mjestu ćemo pripisati strojnicima Crkve bosanske, dok se oni primjeri koji se nalaze blizu vlaških nekropola ili pravoslavnih manastira na krajnjem istoku, moraju tretirati uzeti sa mnogo većom dozom rezerve.

U prvu skupinu, tj. stećke sa motivom štapa koji su gotovo sigurno pripadali članovima Crkve bosanske, možemo ubrojati:

1. stećak sa motivom štapa krstjanina Ostoje na lokalitetu Zgunja kod Srebrenice;[59]
2. stećak sa motivom štapa u selu Dobrača, na Glasincu, područje pod direktnom kontrolom porodice Pavlovića i poznato kao jedno od mjesta gdje se nalazila krstjanska hiža;[60]
3. stećak sa motivom dva štapa u selu Gorani, u blizini krstjanske hiže u selu Seonica kod Konjica;[61]
4. stećak sa motivom čovjeka sa štapom u selu Vrbljani kod Konjica;
5. stećak sa motivom čovjeka sa štapom na lokalitetu Gošića Han kod Konjica;[62]
6. stećak sa motivom čovjeka sa štapom na lokalitetu Vuč-kamen kod sela Ježeprasina u blizini Konjica;
7. stećak sa motivom čovjeka sa štapom, kod Velikog jezera, selo Poljice blizu Konjica;
8. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Gaine, kod sela Glavatičevo, u blizini Konjica;
9. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Golo brdo, selo Kušići, blizu Mostara;
10. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Zakuk, selo Bitunja, kod Stoca;[63]
11. stećak sa motivom čovjeka sa štapom na lokalitetu Potkuk, selo Bitunja, kod Stoca;
12. stećak sa motivom štapa na njivi Repuh u selu Hočevlju kod Breze;[64]
    13. stećak sa motivom čovjeka koji sjedi na stolici i drži štap na njivi Zagoni u selu Hočevlju kod Visokog.

14. stećak sa motivom štapa u selu Stupari kod Kladnja;[65]
15. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Škalovo Groblje, Grahovčići, kod Travnika;[66]
16. stećak sa motivom ruke sa štapom u zaseoku Baština u blizini Skender Vakufa;[67]
17. stećak sa motivom ruke sa štapom u selu Čirići u blizini Skender Vakufa;[68]
18. stećak sa motivom štapa na Ravanjskim vratima;
19. stećak sa motivom štapa kod sela Šabići na Bjelašnici, nedaleko od Trnova;[69]
20. stećak sa motivom štapa u selu Priboj kod Lopara;
21. stećak sa motivom štapa u selu Zukići kod Živinica;
22. stećak sa motivom štapa u selu Čanići, nedaleko od Šekovića;
23. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Mramorje, selo Kamensko kod Olova;
24. stećak sa motivom štapa u selu Imamovići kod Sokoca;
25. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Drčalica, selo Jasik kod Sokoca;
26. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Veliki čair kod Sokoca;
27. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Crkvina kod Sokoca;
28. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Petrovo Polje, kod sela Brankovići u blizini Rogatice;
29. sljemenjak sa motivom čovjeka sa štapom na lokalitetu Vilino kolo kod sela Sočice blizu Rogatice – prenesen u Zemaljski muzej;
30. stećak sa motivom štapa u selu Gornje Štitarevo, blizu Višegrada;
31. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Grebnice, selo Orahovci, blizu Višegrada;
32. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Mramorje, zaselak Raonica, blizu Višegrada;[70]
33. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Kaursko Groblje, zaselak Radovići, kod Pala;
34. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Sirotinj-kamen, zaselak Šarci, kod Pala;
35. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Luke, selo Šahdani, blizu Rudog;
36. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Lipov Do, selo Šahdani, blizu Rudog;
37. stećak sa motivom čovjeka sa štapom u selu Modro Polje, blizu Foče;
38. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Bukovica kod Ljubovije;[71]
39. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Zaovine kod Bajine Bašte;[72]
40. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Lipenović, kod Krupnja;[73]
    41. stećak sa motivom štapa na lokalitetu Ocrkavlje, selo Poblaće kod Prijepolja;[74]

Kao najznačajniji primjer druge grupe stećaka sa štapom, možemo navesti stećak sa motivom tordiranog štapa na lokalitetu Ledinac, kod rijeke Lištice, u blizini Širokog Brijega. Ovo područje je u srednjem vijeku naseljavao znatan broj vlaških plemena, među kojima nije zabilježen jak uticaj Crkve bosanske, pa moramo ostaviti mogućnost da se u ovom slučaju ne radi o sveštenom licu bliskom ovoj konfesiji. Ostali stećci sa motivom štapa koje po spomenutom geografskom ključu ne možemo isključivo pripisati krstjanima:

- stećak sa motivom štapa na lokalitetu Gornji Mamići 2 u blizini Širokog Brijega[75];
- stećak sa motivom štapa u selu Ledinac kod Širokog Brijega[76];
- stećak sa motivom štapa na lokalitetu Steljci, na granici između Sinjske i Imotske krajine;
- stećak sa motivom štapa na lokalitetu Velika gomila, u blizini Imotskog[77];
- stećak sa motivom čovjeka sa štapom u blizini Bužima u Cazinskoj krajini;
- stećak sa motivom štapa na lokalitetu Bogdanci u Nevesinjskom polju;
- stećak sa motivom štapa kod sela Crnač, u blizini Trebinja;
- stećak sa motivom štapa kod Koviljače u blizini Loznice;
- stećak sa motivom štapa sa rozetom kod sela Donja Borina, blizu Loznice
- stećak sa motivom štapa u selu Štrpići kod Nikšića;
- stećak sa motivom štapa na lokalitetu Gornja Koviljača kod Loznice;[78]
- stećak sa motivom štapa na lokalitetu Gornja Koviljača kod Valjeva;[79]

Potpuno drugačiji značaj ima pronalazak jednog drvenog štapa u samom grobu ispod stećka, na lokalitetu Carina kod Sarajeva.[80] Ukoliko mogućnost jednakog simboličnog značenja tog štapa sa predstavama ''strojničkog'' štapa na samim stećcima i uzmemo kao plauzibilnu, autorova pretpostavka o ženskom porijeklu skeleta bi potpuno zakomplikovala dalja tumačenja. Ujedno, ovo je za sada i jedini primjerak pronađenog štapa unutar neke od srednjovjekovnih grobnica.[81]

Drugi motiv na stećcima, koji se dovodi u vezu sa članovima Crkve bosanske jeste knjiga. Knjiga je daleko rjeđi motiv od štapa, tako da možemo identificirati samo dva primjera (treći se nalazi na stećku u zaleđu Zadra, no, njega možemo dovesti u relaciju sa krstjanima samo izuzetno nategnutim teorijama, koje se ne mogu prihvatiti). Prvi primjer smo već vidjeli na stećku gosta Milutina, gdje ljudska figura koja predstavlja pokojnika drži zatvorenu knjigu u svojoj lijevoj ruci. Drugi primjer je dosta zanimljiviji. Naime na stećku nepoznatog pokojnika koji se nalazi na njivi Zagoni u selu Hočevlju kod Visokog, kojeg smo u gornjem spisku već spomenuli jer sadrži i motiv štapa, nalazi se prikaz čovjeka na stolici koji u svojoj lijevoj ruci drži dosta veliku i otvorenu knjigu. Malo je sumnje da knjiga na stećcima predstavlja evanđelje i očito je simbolizirala mjesto sahrane crkvene osobe.[82] Nije jasno šta je nagnalo Šanjeka da knjigu predstavljenu na stećku gosta Milutina identifikuje baš kao Apokalipsu.[83] U literaturi se pojavila i teorija da simbol čaše na stećku također označava nadgrobni spomenik pripadnika Crkve bosanske, međutim, smatramo da nema dovoljno indikacija koje bi tu teoriju podržale. U literaturi je zabilježeno da se ovaj motiv sreće na ukupno 13 stećaka, od čega 6 u Hercegovini, 5 u Bosni i jedan u Dalmaciji.[84]

 

Umjesto opširnijeg zaključka, budući je isti zbog izloženog stanja izvornog materijala teško dohvatljiv, na samom kraju teksta ćemo se kratko osvrnuti na rezultate gornje analize. Potvrđene su i od ranije u historiografiji poznate postavke o interkonfesionalnosti stećaka, kao i o njihovom korištenju od strane pripadnika krstjanske redovničke zajednice u Bosni, kako običnih redovnika, tako i onih uglednijih, koji su ušli u hijerarhijsku strukturu Crkve bosanske. Tek dva imena od spomenutih krstjana (Ostoja i Mišljen) su poznata i iz drugih izvora, tako da nam epitafi predstavljaju vrijedan izvor za prosopografske informacije o krstjanima. U još većoj se to mjeri odnosi na topografske podatke, jer velika većina lokacija na kojima su pronađeni ''krstjanski stećci'' nije mogla biti uočena iz drugih izvora, jer ih jednostavno nema. Priložena mapa i slikovito prikazuje spomenute informacije. Kvalitet tih informacija je pak druga stvar. Već smo ranije istakli potrebu za velikim oprezom kod proglašavanja svih stećaka sa simbolom štapa kao krstjanskih baština, no, također smo i ponudili geografska područja unutar kojih je ta vjerovatnoća daleko veća i kod kojih možemo priuštiti luksuz pretpostavke. Kada je već korpus srednjovjekovnih izvora domaće provenijencije tokom stoljeća nepažnje i destrukcije doživio kolaps kakav imamo na primjeru srednjovjekovne Bosne, onda nam svaki novi podatak vrijedi jako mnogo, te ne smijemo dozvoliti da se bilo šta zanemari. Pravi odnos kakav su prema stećcima i zagrobnom životu imali bosanski krstjani, modernim je istraživačima gotovo sigurno nedohvativ i težak za spoznaju, te nikada nećemo moći doći do stepena gosta Milutina da ''vse znamo'', no, svaki tračak svjetla koji se baci na ovu tematiku može biti vrijedan u našem pokušaju spoznaje djelića prošlosti.

 

THE BOSNIAN CHURCH AND STEĆCI MEDIEVAL TOMBSTONES

Summary

Main results of this paper confirms some of the main historiographic theories regarding the Bosnian medieval tombstones – stećci, especially the one regarding their interconfessional nature. Regarding the connections between the Bosnian church and those tombstones, we can conclude that it definitely exists, though it isn’t widespread as it was thought before. From around 60.000 of these monuments that survived to this day, we can directly link only about 50 of them with members of the Bosnian church . The argumentation wasn’t focused on the followers of this denomination in medieval Bosnia, since there were no relevant indicators for such an analysis, except the members of the monastic order known as krstjani. Several preserved epitaphs are evidence that not only the members of the hierarchy of the Bosnian church used stećci as their tombstones, but also the regular members of the order. Symbols of cane and book engraved on the surface of the tombstones usually were seen as proof that the deceased marked by that tombstone held some spiritual role in his worldly life. Until now historiography worked with the number of 44 tombstones with these symbols, while in this paper we have identified a dozen more.

 

BIBLIOGRAFIJA

Objavljeni izvori:

Biblija.

Kardaš, Mehmed. Konkordancijski rječnik ćirilskih natpisa srednjovjekovne Bosne, Institut za jezik, Sarajevo 2014.

Стојановић, Љубомир. Стари српски записи и натписи III, Српска краљевска академија, Београд 1905.

Vego, Marko. Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine II, Zemaljski muzej, Sarajevo 1964.

Vego, Marko. Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine III, Zemaljski muzej, Sarajevo 1964.

Vego, Marko. Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine IV, Zemaljski muzej, Sarajevo 1970.

 

Literatura:

Бабић, Мирко - Томовић, Гордана. Старосрпски натписи из Бијељине, Мешовита грађа 22 (2004): 81-104.

Benac, Alojz O problematici srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika, Glasnik Zemaljskog muzeja NS Arheologija 44 (1989): 201-208.

Benac, Alojz. Široki Brijeg, Zemaljski muzej, Sarajevo 1952.

Bešlagić, Šefik. Novopronađeni natpisi na stećcima, Naše starine XII (1969): 133-148.

Bešlagić, Šefik. Ćirilski epigrafski spomenici srednjovjekovne Bosne i Hercegovine, Društvo za proučavanje srednjovjekovne bosanske historije – Stanak, Sarajevo 2015.

Bešlagić, Šefik. Kalinovik, Zavod za zaštitu spomenika NR BiH, Sarajevo 1962.

Bešlagić, Šefik. Leksikon stećaka, Svjetlost, Sarajevo 2004.

Bešlagić, Šefik. Nekoliko novopronađenih natpisa na stećcima, Glasnik Zemaljskog muzeja, NS Arheologija 14 (1959): 239-247.

Bešlagić, Šefik. Novopronađeni natpisi na stećcima, Naše starine IX (1964): 133-144

Bešlagić, Šefik. Novopronađeni natpisi na stećcima, Naše starine 12 (1969): 133-147. 

Bešlagić, Šefik. Stećci Centralne Bosne, Zavod za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1967.

Bešlagić, Šefik. Stećci u Bitunjoj, Naše starine IX (1964): 79-101.

Bešlagić, Šefik. Stećci u dolini Neretve, Naše starine 2 (1954): 181-212.

Bešlagić, Šefik. Stećci, kataloško-topografski pregled, Veselin Masleša, Sarajevo 1971.

Bešlagić, Šefik. Stećci, kultura i umjetnost, Veselin Masleša, Sarajevo 1982.

Bujak, Edin. Kasnosrednjovjekovna groblja srednje Bosne, rukopis doktorske disertacije, Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb 2021.

Ćirković, Sima. Bosanska crkva u bosanskoj državi, u: Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine I. Društvo i privreda srednjovjekovne bosanske države, (ur.) Enver Redžić, ANU BIH, Sarajevo 1987.

Ћошковић, Пејо. О гостима ''Цркве босанске'', Историјски зборник 4 (1983): 7-40.

Ćošković, Pejo. Crkva bosanska u XV stoljeću, Institut za istoriju, Sarajevo 2005.

Ćošković, Pejo. Krstjanice, bosanske redovnice, u očima suvremenika, Radovi (Historija, Historija umjetnosti, Arheologija) 17/3 (2014): 23-45.

Dautović, Dženan. Gost Gojsav, ''poglaviti krstjanin'' u lokalnoj administraciji Kosača i pitanje patronatstva Radosavljevog zbornika, Historijska misao 5 (2019): 35-52.

Du Rand, J. A. The imagery of the heavenly Jerusalem (Revelation 21:9-22:5), Neotestamenica 22/1 (1988): 65-86.

Erdeljan, Jelena. Chosen Places. Constructing New Jerusalems in Slavia Orthodoxa, Brill, Leiden-Boston 2017.

Evans, Artur Dž. Kroz Bosnu i Hercegovinu peške tokom pobune augusta i septembra 1875, Veselin Masleša, Sarajevo 1965.

Fekeža, Lidija. Arheološka istraživanja i rekonstrukcija groblja sa stećcima na lokalitetu ''Han'' u selu Šabićima na planini Bjelašnici (Općina Trnovo), Godišnjak Centra za Balkanološka istraživanja 36 (2007): 191-219.

Фиала, Фрањо. Цртице са Гласинца, Гласник Земаљског музеја  4 (1892): 336-340.

Halilović, Zijad. Nekropola sa stećcima na lokalitetu Mramorje u zaseoku Raonići, Kaoštice, Višegrad, Radovi Filozofskog fakulteta (historija, historija umjetnosti, arheologija) XVI/2 (2012): 211-227.

Јагић, Ватрослав. Неколико ријечи о босанским натписима на стећцима, Glasnik Zemaljskog muzeja 2/1 (1890): 1-9.

Jalimam, Salih. Jedno viđenje o odnosu: bosanski bogomili i stećci, Slovo Gorčina 34 (2012): 76-82.

Карановић, Милан. Један занимљив мрамор код Скендер-Вакуфа, Гласник Земаљског музеја бр. XL/2 (1928): 135-140.

Katić, Lovre. Stećci u Imotskoj krajini, Starohrvatska prosvjeta 3 (1954): 131-169.

Krajinović, Jakov. Tri revidirana nadpisa iz okolice Travnika, Glasnik Hrvatskog državnog muzeja u Sarajevu 55 (1943): 227-236.

Lidov, Alexei. New Jerusalems: Transferring of the Holy Land as Generative Matrix of Christian Culture, u: New Jerusalems. Hierotopy and Iconography of Sacred Spaces, (ed.) Alexei Lidov, Indrik, Moskva 2009, 8–10.

Lovrenović, Dubravko. Stećci. Bosansko i humsko mramorje srednjeg vijeka, Naklada Ljevak, Zagreb 2013.

Mandić, Dominik. Bogomilska crkva bosanskih krstjana, Hrvatski povijesni institut, Chicago 1962.

Miletić, Maja. I ''Krstjani'' di Bosnia alla luce dei loro monumenti di Pietra, Institutum Orientalium Studiorum, Roma 1957.

Miletić, Nada. Stećci – arheološki i likovni aspekt, Bogomilism in the Balkans in the Light of the Latest Research, MANU-SANU-ANUBiH, Skopje 1982, 233-239.

Nakaš, Lejla. Pismo natpisa stećaka, Godišnjak Centra za balkanološka istraživanja 47 (2018): 177-191.

Palameta, Miroslav – Raguž, Miro – Šutalo, Marinko. Tajna Boljuni, Neveš, Stolac 2012.

Raffa, Guy P. Dante's Bones: How a Poet Invented Italy, Cambridge University Press, Massachusetts 2020.

Rengjeo, Ivan. Simbolika štapa na stećcima, Hrvatski planinar br. 4-5 (1943): 61-68

Rubenstein, Jay. Heavenly and Earthly Jerusalem: The View From Twelfth-Century Flanders, Visual Constructs of Jerusalem, (eds.) Bianca Kühnel, Galit Noga-Banai, Hanna Vorholt, Brepols, Turnhout 2014, 265-276.

Sergejevski, Dimitrije. Arheološki nalazi u Sarajevu i okolici, Glasnik Zemaljskog muzeja NS br. 2 (1947): 13-50.

Sergejevski, Dimitrije. Slike pokojnika na našim srednjevjekovnim nadgrobnim spomenicima, Glasnik Zemaljskog muzeja NS br. 8 (1953): 131-139.

Sergejevski, Dimitrije. Srednjevjekovna groblja u Stuparima i Rastiku, Glasnik Hrvatskih Zemaljskih muzeja br. 53 (1941): 95-100.

Скарић, Владислав. Гроб и гробни споменик госта Милутина на Хумском у фочанском срезу, Гласник Земаљског музеја 46 (1934): 79-82.

Slipac, Marinko. Stečci gučogorskog kraja, u: Franjevački samostan u Gučoj Gori, (ur.) Velimir Valjan, Guča Gora – Sarajevo 2010, 491-535.

Соловјев, Александар. Јесу ли богомили поштовали крст?, Glasnik Zemaljskog muzeja NS br. III (1948): 81-100.

Соловјев, Александар. Симболика средњевековних гробних споменика у Босни и Херцеговини, Годишњак Друштва историчара БиХ 8 (1956): 5-67.

Šanjek, Franjo. Bosansko-humski (hercegovački) krstjani i katarsko-dualistički pokret u srednjem vijeku, Kršćanska sadašnjost, Zagreb 1975.

Šidak, Jaroslav. Pitanje ''Crkve bosanske'' u novijoj literaturi, u: Studije o Crkvi bosanskoj i bogumilstvu, Sveučilišna naklada Liber, Zagreb 1975, 71-85.

Томовић, Гордана. Надгробни натпис Петка крстјанина, u: Шћепан поље и његове светиње кроз вијекове, Беране 2010, 101-122.

Трухелка, Ћиро. Натписи из сјеверне и источне Босне,  Гласник Земаљског музеја 8 (1895): 337-356.

Трухелка, Ћиро. Стари босански натписи, Гласник Земаљског музеја I/3 (1891): 86-95.

Трухелка, Ћиро. Старобосански писмени споменици, Гласник Земаљског музеја VI/4 (1894): 771-782.

Трухелка, Ћиро. Старобосански писмени споменици, Гласник Земаљског музеја 4/4 (1894): 780-781.

Truhelka, Ćiro. Osvrt na sredovječne kulturne spomenike Bosne, Glasnik Zemaljskog muzeja 26 (1914): 221-252.

Vego, Marko. Iz historije srednjovjekovne Bosne i Hercegovine, Svjetlost, Sarajevo 1980.

Vego, Marko. Patarenstvo u Hercegovini u svjetlu arheoloških spomenika, Glasnik Zemaljskog muzeja, NS-Arheologija 18 (1963): 195-212.

Vučić, Edita. Kasnosrednjovjekovne nekropole stećaka zapadne Hercegovine, rukopis doktorske disertacije, Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb 2018. ž

Wenzel, Marian. Bosnian and Herzegovinian tombstones – who made them and why, Sudost Forschungen 21 (1962): 102-143.

Wenzel, Marian. Ukrasni motivi na stećcima, Veselin Masleša, Sarajevo 1965.

Zilić, Adis. Stećci u naučnom opusu Pave Anđelića, Naučni skup hercegovački naučnici, (ur.) Šaban Zahirović, Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke, Mostar 2016, 131-144.

Зечевић, Емина. Мраморје стећци у западној Србији, Српско археолошко друштво, Београд 2005.

 

Bilješke

[1] Ватрослав Јагић, Неколико ријечи о босанским натписима на стећцима, Glasnik Zemaljskog muzeja 2/1 (1890): 1-9, 1; Ćiro Truhelka, Osvrt na sredovječne kulturne spomenike Bosne, Glasnik Zemaljskog muzeja 26 (1914): 221-252.

[2] Većina istraživača koji su se ozbiljnije bavili izučavanjem stećaka uvidjeli su nemogućnost isključivosti u njihovom pripisivanju bilo kojoj konfesiji na tlu srednjovjekovne Bosne. Dovoljno je pročitati osnovna djela A. Benca, D. Sergejevskog, Š. Bešlagića i drugih. S druge strane, upornost koju je A. Solovjev prikazao u svojim radovima po pitanju zastupanja teze o ''bogumilskom'' porijeklu stećaka bliža je ideološkom, a ne znanstvenom poimanju historije. Ponavljajući Solovjevljeve stavove, no, ne dopunjujući ih gotovo ničime, ovoj se teoriji priključio i Salih Jalimam, naročito u radu Jedno viđenje o odnosu: bosanski bogomili i stećci, Slovo Gorčina 34 (2012): 76-82.

[3] Artur Dž. Evans, Kroz Bosnu i Hercegovinu peške tokom pobune augusta i septembra 1875, Veselin Masleša, Sarajevo 1965, 177.

[4] Dubravko Lovrenović, Stećci. Bosansko i humsko mramorje srednjeg vijeka, Naklada Ljevak, Zagreb 2013, 315-359. Najžešći napad na poklonike ''bogumilske'' teorije izvršila je Marian Wenzel izjednačivši cijelu teoriju sa sujevjerjem o stećcima koje je među seljacima vladalo stoljećima. Cf. Marian Wenzel, Bosnian and Herzegovinian tombstones – who made them and why, Sudost Forschungen 21 (1962): 102-103. Nada Miletić je slično rezolutna: „Argumenti za dokaz eventualne bogumilske pripadnosti svekolikog raznorodnog življa srednjovekovne Bosne moraju se tražiti mimo stećaka i ukrasa na njima“. Nada Miletić, Stećci – arheološki i likovni aspekt, Bogomilism in the Balkans in the Light of the Latest Research, MANU-SANU-ANUBiH, Skopje 1982, 239.

[5] Александар Соловјев, Јесу ли богомили поштовали крст?, Glasnik Zemaljskog muzeja NS br. III (1948): 81-100.

[6] Ova neminovnost naročito je zasmetala pseudohistoričarima koji su se počeli javljati u bosanskohercegovačkoj historiografiji tokom i poslije Rata 1992-1995. Potpuna dekonstrukcija jedne takve potvore kakva se pokušala prišiti velikom historičaru i arheologu Pavi Anđeliću, može se pronaći u: Adis Zilić, Stećci u naučnom opusu Pave Anđelića, Naučni skup hercegovački naučnici, (ur.) Šaban Zahirović, Federalno ministarstvo obrazovanja i nauke, Mostar 2016, 140-141.

[7] Ovaj je stećak još jedan eksplicitan dokaz da bosanski krstjani prihvatali dogmu o sv. Trojstvu. Cf. D. Lovrenović, Stećci, 140.

[8] Franjo Šanjek, Bosansko-humski (hercegovački) krstjani i katarsko-dualistički pokret u srednjem vijeku, Kršćanska sadašnjost, Zagreb 1975, 189.

[9] D. Lovrenović, Stećci, 156.

[10] Владислав Скарић, Гроб и гробни споменик госта Милутина на Хумском у фочанском срезу, Гласник Земаљског музеја 46 (1934): 79-82.

[11] Marko Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine III, Zemaljski muzej, Sarajevo 1964, 53.

[12] Ova teorija je dovedena u pitanje i u: Pejo Ćošković, Crkva bosanska u XV stoljeću, Institut za istoriju, Sarajevo 2005, 270.

[13] Edin Bujak, Stećkopedija, Mladinska knjiga, Sarajevo 2018, 300.

[14] Od Milutinu bliskih savremenika, poznato je da je u sličnom kovčegu sahranjen slavni pisac Dante: Guy P. Raffa, Dante's Bones: How a Poet Invented Italy, Cambridge University Press, Massachusetts 2020, 197.

[15] Ćirković pak ovo prihvatanje materijalnog bogatstva pokušava odijeliti od duhovne askeze i negativnog odnosa prema vidljivom materijalnom svijetu. Sima Ćirković, Bosanska crkva u bosanskoj državi, Prilozi za istoriju Bosne i Hercegovine I. Društvo i privreda srednjovjekovne bosanske države, (ur.) Enver Redžić, ANU BIH, Sarajevo 1987, 237.

[16] В. Скарић, Гроб и гробни споменик госта Милутина, 82; D. Lovrenović, Stećci: bosansko i humsko mramorje srednjeg vijeka, 113.

[17] Ova teorija je već predložena u: P. Ćošković, Crkva bosanska u XV stoljeću, 343.

[18] Naročito u: Maja Miletić. I ''Krstjani'' di Bosnia alla luce dei loro monumenti di Pietra, Institutum Orientalium Studiorum, Roma 1957, 125. Donekle opreznije mišljenje u: P. Ćošković, Crkva bosanska u XV stoljeću, 344.

[19] Maja Miletić. I ''Krstjani'' di Bosnia, 114-115; D. Lovrenović, Stećci, 140.

[20] Truhelka je to objasnio kao da se misli na Avrama kao nekog prijatelja Mišljenova: „Ставка која слиједи: ... могла би се тумачити у свези са оним мишљењем, да покојници иза смрти долазе у Абрахамово крило, али  таког мишљења у богумила није било, јер су ови осуђивали цио стари тестаменат. Ваља нам дакле, ако ту фразу хоћемо да доведемо у склад са назором, да је Мишљен био богумилски свећеник, помишљати на једног Абрахама од крви и месам једног пријатеља или заштитника Мишљеновог“. Ћиро Трухелка, Старобосански писмени споменици, Гласник Земаљског музеја VI/4 (1894): 778.

[21] P. Ćošković, Crkva bosanska u XV stoljeću, 341.

[22] D. Mandić, Bogomilska crkva, 376; F. Šanjek, Bosansko-humski krstjani, 189.

[23] D. Lovrenović, Stećci, 140.

[24] Jaroslav Šidak, Pitanje ''Crkve bosanske'' u novijoj literaturi, u: Studije o Crkvi bosanskoj i bogumilstvu, Sveučilišna naklada Liber, Zagreb 1975, 78.

[25] Šefik Bešlagić, Novopronađeni natpisi na stećcima, Naše starine XII (1969): 133-148, 144-146; Гордана Томовић, Надгробни натпис Петка крстјанина, Шћепан поље и његове светиње кроз вијекове, Беране 2010, 103.

[26] To izlaganje je objavljeno kao tekst četiri godine kasnije: Lejla Nakaš, Pismo natpisa stećaka, Godišnjak Centra za balkanološka istraživanja 47 (2018):183. Edin Bujak pak, pomalo zbunjujuće, u različitim dijelovima svoje knjige, donosi oba čitanja bez njihovog sučeljavanja: E. Bujak, Stećkopedija, 265 i 580.

[27] O samom konceptu Cf. J. A. Du Rand, The imagery of the heavenly Jerusalem (Revelation 21:9-22:5), Neotestamenica 22/1 (1988): 65-86; Alexei Lidov, New Jerusalems: Transferring of the Holy Land as Generative Matrix of Christian Culture, New Jerusalems. Hierotopy and Iconography of Sacred Spaces, ed. Alexei Lidov, Indrik, Moskva 2009, 8–10; Jay Rubenstein, Heavenly and Earthly Jerusalem: The View From Twelfth-Century Flanders, Visual Constructs of Jerusalem, (eds.) Bianca Kühnel, Galit Noga-Banai, Hanna Vorholt, Brepols, Turnhout 2014, 265-276.

[28] Biblija, Otkrivenje 21:1.

[29] Nažalost, nismo uspjeli doći do izdanja te knjige na domaćem jeziku: Jelena Erdeljan, Izabrana mesta. Konstruisanje Novih Jerusalima kod Pravoslavnih Slovena, Univerzitet u Beogradu, Beograd 2013, nego smo se poslužili engleskim izdanjem: Chosen Places. Constructing New Jerusalems in Slavia Orthodoxa, Brill, Leiden-Boston 2017, 1.

[30] Ћиро Трухелка, Натписи из сјеверне и источне Босне, Гласник Земаљског музеја 8 (1895): 348; Marko Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine  IV, Zemaljski muzeja, Sarajevo 1964, 135; Šanjek, Bosansko-humski krstjani, 188; Šefik Bešlagić, Stećci, kultura i umjetnost, Veselin Masleša, Sarajevo 1982, 510. Пејо ,Ћошковић, О гостима ''Цркве босанске'', Историјски зборник 4 (1983): 14.

[31] Pejo Ćošković, Crkva bosanska u XV stoljeću, 340.

[32] Isto.

[33] Šefik Bešlagić, Novopronađeni natpisi na stećcima, Naše starine IX (1964): 138-139. M. Vego, Zbornik IV, 141.

[34] Š. Bešlagić, Novopronađeni natpisi na stećcima, 139. Bešlagić u ovom radu čini jednu od ranije raširenih grešaka u historiografiji smatrajući da je ''strojnik'' još jedna od titula u hijerarhiji Crkve bosanske, „možda odmah iza djeda i gosta“, dok se zapravo radi o općoj oznaci za pripadnike te hijerarhije.

[35] Gornje čitanje (osim potpisa) preuzeto je iz: Mehmed Kardaš, Konkordancijski rječnik ćirilskih natpisa srednjovjekovne Bosne, Institut za jezik, Sarajevo 2014, sv. ''Pojska''.

[36] Ћиро Трухелка, Старобосански писмени споменици, Гласник Земаљског музеја 4/4 (1894): 780-781. Dosta slično čitanje je ponuđeno i u: Љубомир Стојановић, Стари српски записи и натписи III, Српска краљевска академија, Београд 1905, 11.

[37] Jakov Krajinović, „Tri revidirana nadpisa iz okolice Travnika“, Glasnik Hrvatskog državnog muzeja u Sarajevu 55 (1943): 227-236, 234-236.

[38] M. Vego, Zbornik IV, 68-69.

[39] Šefik Bešlagić, Stećci Centralne Bosne, Zavod za zaštitu spomenika kulture Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1967, 101. Šefik Bešlagić, Ćirilski epigrafski spomenici srednjovjekovne Bosne i Hercegovine, Društvo za proučavanje srednjovjekovne bosanske historije – Stanak, Sarajevo 2015, 82.

[40] Ćošković za ovaj stećak veže ''poimence nepoznatog gosta iz Pojske kod Travnika'': P. Ćošković, Crkva bosanska u XV stoljeću, 38.

[41] Šefik Bešlagić, Nekoliko novopronađenih natpisa na stećcima, Glasnik Zemaljskog muzeja, NS Arheologija 14 (1959): 242-243.

[42] Šefik Bešlagić, Kalinovik, Zavod za zaštitu spomenika NR BiH, Sarajevo 1962, 24; Š. Bešlagić, Stećci: kultura i umjetnost, 510; Šefik Bešlagić, Leksikon stećaka, Svjetlost, Sarajevo 2004, 68, 129; Alojz Benac, O problematici srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika, Glasnik Zemaljskog muzeja NS Arheologija 44 (1989) 203. D. Lovrenović, Stećci, 275. M. Vego, Zbornik III, br. 186.

[43] M. Vego, Zbornik III, 51; Isti, Iz historije srednjovjekovne Bosne i Hercegovine, Svjetlost, Sarajevo 1980, 266-267. Vegino čitanje je prihvaćeno i u: M. Kardaš, Konkordancijski rječnik, sv. ''Beoka''.

[44] Pejo Ćošković, Krstjanice, bosanske redovnice, u očima suvremenika, Radovi (Historija, Historija umjetnosti, Arheologija) 17/3 (2014): 29-30. „Tim pojedinačnim imenima krsjanica moglo bi se, uz dužan oprez, pridodati još ime krstjanice Beoke (Bjelka, Bjeloka), koje se, prema Šefiku Bešlagiću, spominje u natpisu na njezinom nadgrobnom spomeniku pronađenom u selu Vlahovlju kraj Kalinovika. Na oprez pri korištenju toga podataka upozorio je Marko Vego, prema kojemu se u natpisu ne govori i krstjanici Beoki nego o Krstjašinu, njezinu mužu. Prihvati li se Bešlagićevo čitanje navedenoga natpisa, podatak o toj krstjanici obogatio bi naše poznavanje Crkve bosanske jednim podatkom više i postao bi upotrebljiv za dokazivanje teze o društvenom podrijetlu njezinih članova, dotično da je ta crkvena zajednica primala svoje članove iz kruga bosanskoga plemstva“.

[45] Šefik Bešlagić, Novopronađeni natpisi na stećcima, Naše starine 12 (1969): 141-142. Čak i Bešlagić gotovo konstantno uz ovo čitanje stavlja ''?''. kao npr u: Š. Bešlagić, Stećci: kultura i umjetnost, 510, dok ga u Leksikon stećaka uopće ne uvrštava. Bešlagićevo tumačenje o čitanju ovog epitafa u varijanti ''gost'' preuzeli su: Alojz Benac, O problematici, 203; P. Ćošković, Crkva bosanska u XV stoljeću, 38, 340.

[46] Мирко Бабић, Гордана Томовић, Старосрпски натписи из Бијељине, Мешовита грађа 22 (2004): 86-87.

[47] Dominik Mandić, Bogomilska crkva bosanskih krstjana, Hrvatski povijesni institut, Chicago 1962, 319; F. Šanjek, Bosansko-humski krstjani, 188.

[48] Ћиро Трухелка, Стари босански натписи, Гласник Земаљског музеја I/3 (1891): 88-89; Marko Vego, Zbornik srednjovjekovnih natpisa Bosne i Hercegovine II, Zemaljski muzej, Sarajevo 1964, 19; Š. Bešlagić, Leksikon stećaka, 116; D. Lovrenović, Stećci, 169; Miroslav Palameta – Miro Raguž – Marinko Šutalo, Tajna Boljuni, Neveš, Stolac 2012, 45.

[49] Solovjev u citiranom radu, pored štapa i knjige, ističe još nekoliko simbola koje povezuje sa čelnicima Crkve bosanske: stol, pijetao, polumjesec, lopta i sl, no, predočena argumentacija nije zadovoljavajuća da bismo ih uključili u pregled. Cf. Александар Соловјев, Симболика средњевековних гробних споменика у Босни и Херцеговини, Годишњак Друштва историчара БиХ 8 (1956): 5-67,

[50] Prvi, ali još uvijek referentan rad iz ove tematike jeste: Ivan Rengjeo, „Simbolika štapa na stećcima“, Hrvatski planinar br. 4-5 (1943): 61-68. Lovre Katić je na primjeru stećaka sa područja Imotskog predložio teoriju da motiv štapa sugerira da je pokojnik u toku života nosio kakvu čast i vlast: Lovre Katić, Stećci u Imtoskoj krajini, Starohrvatska prosvjeta 3 (1954): 161.

[51] Милан Карановић, „Један занимљив мрамор код Скендер-Вакуфа“, Гласник Земаљског музеја бр. XL/2 (1928): 138-139: „Знаци су епископског достојанства и код православне и римокатоличке цркве жезло, владичанска штака. Изгледа, да је ово та штака, али само примитивније израде од дрвета и исклесана у камену. Према томе истаћи ћy можда и сувише смелу предпоставку, којом hy се руководити даље у раду, да објасним рељеф руке са штаком. Размишљајуtiи о сличности штаке на овом ,,мрамору" и штапа, нађеног

у старој цркви у Имљанима, за кога сва тројица старих људи рекоше: ''Баш к'о да је ђедовски штап", и доводећи то у везу са очуваним предањем о ђедовима у Кpyпи на Врбасу, непосредној близини ових споменика, који cу носили рашљаст штап - стекао сам уверење, да је овај надгробни споменик на Вуковој

Баштини, ,,билиг" првосвештеника ђеда босанске народне цркве, а по Јокановићу названа "јабука" на стећку, да је исклесана ђедовска капа.“ А. Соловјев, Јесу ли богомили поштовали крст?, 92: „Можемо слободно тврдити да су под тим анонимним стећцима сахрањивани босански дједови, који из особите крстјанске скромности нису допуштали да се њихова имена ставе на споменике“.

[52] Šefik Bešlagić. Stećci u Bitunjoj, Naše starine IX (1964), 98.

[53] O sličnoj dilemi na jednom drugačijem primjeru pogledati: Dženan Dautović, Gost Gojsav, ''poglaviti krstjanin'' u lokalnoj administraciji Kosača i pitanje patronatstva Radosavljevog zbornika, Historijska misao 5 (2019): 35-52, 47.

[54] D. Mandić, Bogomilska crkva bosanskih krstjana, 102-103.

[55] Marian Wenzel, Ukrasni motivi na stećcima, Veselin Masleša, Sarajevo 1965, 308.

[56] Емина Зечевић, Мраморје стећци у западној Србији, Српско археолошко друштво, Београд 2005, 66.

[57] E. Bujak, Stećkopedija, 159.

[58] Zanimljivu epizodu iz Dubrovnika, a vezanu za pokopavanje kod franjevaca u svom radu donosi Marko Vego, Patarenstvo u Hercegovini u svjetlu arheoloških spomenika, Glasnik Zemaljskog muzeja, NS-Arheologija 18 (1963): 195-212, 198: „Veliko vijeće u Dubrovniku dariva, 12. augusta 1319. godine, franjevcima dvorište pokraj njihove crkve u Dubrovniku pod uvjetom da u dvorištu ne zidaju zgrade i postavljaju monumenta seu sepulturas.“

[59] Š. Bešlagić, Novopronađeni natpisi sa stećaka, 138-140.

[60] Фрањо Фиала, Цртице са Гласинца, Гласник Земаљског музеја  4 (1892): 338. А. Соловјев, Јесу ли богомили поштовали крст?, 92: „На прочељу видимо проповедника у краткој хаљини код обичног стола испред којег стоји епископски штап. Изнад стола опет лебди полумесец са куглом“.

[61] I. Rengjeo, Simbolika štapa na stećcima, 65: „U dolini Neretvice kod sela Gorani iznad Ostrožca, kotar Konjic,

ima velik stećak, jednostavno ali pravilno klesan. Na njemu je na bočnoj strani vrlo liepo izklesan štap sličan onome iz Humskog. Prema tome simbolu moglo bi se zaključiti, da je i pod tim stećkom pokopana neka duhovna osoba, neki »krstjanin«. Nažalost, na ovome nadgrobnom spomeniku nema nikakova nadpisa, koji bi jasno rekao, čiji je ovo stećak. Ali narod toga kraja, koji vuče lozu i čuva predaju iz pradavnih vremena, zove ovaj spomenik »Didov stećak«“. А. Соловјев, Јесу ли богомили поштовали крст?, 92.

[62] Šefik Bešlagić, Stećci u dolini Neretve, Naše starine 2 (1954): 196: Na istočnoj čeonoj strani plastično je isklesana ljudska figura sa uzdignutim rukama i ispruženim prstima. Obučena je u dugačku haljinu koja je pri dnu mnogo šira. Noge se ne vide. Glava je okruglasta i ne primjećuje se da li šta ima na glavi. Po sredini figure, od grudi pa do blizu dna, urezan je motiv vrlo sličan »djedovskom štapu«. Figura je visoka 47 cm. Glava je nesrazmjerno velika, a na rukama se ne raspoznaju svi prsti. Iznad ove figure, u samom zabatu, nalazi se plastična rozeta od 7 listova, sa ispupčenim centrom“.

[63] Š. Bešlagić, Stećci u Bitunjoj, Naše starine IX (1964), 87: „Broj 19 je stećak u obliku manje ploče (117 X 60 X 20 cm) koja na vodoravnoj površini ima plastičnu ljudsku figuru sa štapom. To je muškarac sa ogrtačem do koljena. Štap je postavljen koso od grudi ka zemlji. Glava je u srazmjeri sa tijelom nešto relativno veća. Rubom stranice pruža se plastičan okvir. Reljef je atmosferilijama oštećen tako da se detalji ne primjećuju“.

[64] Dimitrije Sergejevski, Slike pokojnika na našim srednjevjekovnim nadgrobnim spomenicima, Glasnik Zemaljskog muzeja NS br. 8 (1953): 132: „Mogu navesti još jedan zanimljiv spomenik – stećak iz Hočevlja u visočkom srezu. Reljef na uskoj strani toga stećka pokazuje figuru čovjeka koji sjedi pred jednom knjigom i čita; on se spremio da okrene stranicu. Njegov lik je malih dimenzija, tako da pitanje portreta u našem smislu ne dolazi uopšte na red. Zanimljiva je zamisao umjetnika da prikaže pokojnika, vjerovatno bogumilskog dostojanstvenika, u najtipičnijem, sa gledišta tadašnjih ljudi, njegovom zanimanju – čita knjigu, valjda sveto pismo“. Cf. Š. Bešlagić, Stećci centralne Bosne, 30-31.

[65] Dimitrije Sergejevski, Srednjevjekovna groblja u Stuparima i Rastiku, Glasnik Hrvatskih Zemaljskih muzeja br. 53 (1941): 95-100. А. Соловјев, Јесу ли богомили поштовали крст?, 92.

[66] Š. Bešlagić, Stećci centralne Bosne, 65. Marinko Slipac, Stečci gučogorskog kraja, Franjevački samostan u Gučoj Gori, (ur.) Velimir Valjan, Guča Gora – Sarajevo 2010, 509-510.

[67] Ovom stećku posvećen je već spominjani članak: М. Карановић, Један занимљив мрамор код Скендер-Вакуфа, 135-140. Cf. Š. Bešlagić, Stećci centralne Bosne, 80.

[68] Izgleda da je ovaj stećak nestao već početkom 20. stoljeća. Vidi: Милан Карановић, Један занимљив мрамор код Скендер-Вакуфа, 135.

[69] Lidija Fekeža, Arheološka istraživanja i rekonstrukcija groblja sa stećcima na lokalitetu ''Han'' u selu Šabićima na planini Bjelašnici (Općina Trnovo), Godišnjak Centra za Balkanološka istraživanja 36 (2007): 212: „Sanduk, dim. 1,65 x 0,77 x 0,54 m. Orijentacija sjever-jug s blagim otklonom u smjeru sjeverozapad-jugoistok. Ukras urezan na gornjoj vodoravnoj plohi u vidu štapa u obliku slova T. Dužina štapa 0,95 m. Na spomeniku su vidljiva prirodna i mehanička oštećenja“.

[70] Zijad Halilović, Nekropola sa stećcima na lokalitetu Mramorje u zaseoku Raonići, Kaoštice, Višegrad, Radovi Filozofskog fakulteta (historija, historija umjetnosti, arheologija) XVI/2 (2012): 221: „Karakteristika ovog lokaliteta je i motiv djedovskog štapa, čija je pojava uglavnom vezana za religijski način života osobe sahranjene ispod nadgrobnika. Držak štapa od sredine blago se uzdiže na obje strane, potom malo povija i zaobljuje na obje strane. Ispod držača štapa na uspravnom dijelu primjetno je proširenje u vidu jabuke sa naznačenim udubljenjem u vidu tačke“.

[71] Е. Зечевић, Мраморје стећци у западној Србији, 98.

[72] Е. Зечевић, Мраморје стећци у западној Србији, 126: „усадник од кречњака, неправилног четвероугаоног пресека, релативно добро обрађен. На јужној страни се налази у рељефу представа двојног крста с полумесецом, чије је теме окренуто истоку, а краци западу. Горњи крак је спојен са крстом. Тако је формиран необичан облик, који мештани називају сабљом, на источној страни се налази рељефна представа штапа-кијаче (?) са задебљаном дршком“. Cf. Šefik Bešlagić, Stećci, kataloško-topografski pregled, Veselin Masleša, Sarajevo 1971, 421.

[73] Е. Зечевић, Мраморје стећци у западној Србији, 139: „слемењак без постоља, фине обраде, правилног облика, незнатно сужен при дну. Орнаментисан је пластичним тордираном траком постављеном уз ивице бочних страна уоквирујући их. На источној страни је представа штапа и две волуте са страна“.

[74] Е. Зечевић, Мраморје стећци у западној Србији, 151: „Украшено је само четири споменика, чији украс чине: ... и такозвани дедовски штап на овом сандуку двојне горње површине“.

[75] Edita Vučić, Kasnosrednjovjekovne nekropole stećaka zapadne Hercegovine, rukopis doktorske disertacije, Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb 2018, 85: „Sanduci su, kao i sljemenjaci, vrlo dobre obrade i dijelom zatrpani u zemlju. Prema Bešlagićevom navodu, sedam je stećaka na ovoj nekropoli bilo ukrašeno motivima križa, raznih vrsta bordura, mladog mjeseca, rozeta, štapa i kudelje uz križ te predstavom dva konjanika. Danas se raspoznaju samo bordure i motivi mladoga mjeseca i rozete.“

[76] Alojz Benac, Široki Brijeg, Zemaljski muze, Sarajevo 1952, 42; E. Vučić, Kasnosrednjovjekovne nekropole stećaka zapadne Hercegovine, 153.

[77] L. Katić, Stećci u Imotskoj Krajini, 137.

[78] Е. Зечевић, Мраморје стећци у западној Србији, 106: „усадник у виду плоче правоугаоног пресека, која се сужава при дну, а у горњем делу је у облику крова на две воде. Површине су фино обрађене. На западној страни се налази пластична представа копља, а на источној страни – представа штапа чији се крајеви завршавају у виду пужоликих спирала“.

[79] Е. Зечевић, Мраморје стећци у западној Србији, 114.

[80] Dimitrije Sergejevski, Arheološki nalazi u Sarajevu i okolici, Glasnik Zemaljskog muzeja NS br. 2 (1947): 24-25: „Sarkofag I. ...prema Vrbanji ulici otprilike 1 m ispod površine zemlje nađen je kameni sarkofag. On je izgrađen od krečnjaka, ovalnog oblika, malo širi pri glavi, a uži pri nogama. ... Unutra se nalazio (ženski) kostur; kosti su već bile istrule, sačuvani su mali tragovi odijela; jedini prilog je bila neizrađena drvena šipka.“

[81] Edin Bujak, Kasnosrednjovjekovna groblja srednje Bosne, rukopis doktorske disertacije, Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb 2021, 86, 121.

[82] Teza Marka Vege da knjiga ne predstavlja evanđelje nego diplomatske spise, na nivou je spomenute Truhelkine akrobacije o prijateljevanju Mišljenja i Abrahama. M. Vego, Iz historije srednjovjekovne Bosne, 395.

[83] F. Šanjek, Bosansko-humski krstjani, 149.

[84] Š. Bešlagić, Stećci, kultura i umjetnost, 249.